دانش آموزی زرنگ بود. برای لحظه لحظه زندگی‌اش هدف داشت. سال سوم که تمام کرد، تابستان شروع شده بود. به یکی از دوستانش گفت «باید به جنگ برویم». عملیات خرمشهر تمام شده بود و هنوز ۱۷ساله بود. به خاطر سنش به جبهه راهش نمی دادند. مانند خیلی از نوجوانان آن دوره پارتی‌بازی کرد. او را برای آموزش به غرب کشور اعزام کردند. جنگ که تمام شد با یادگاری‌هایی که از جنگ به ارمغان آورده بود پا به عرصه علمی گذاشت و در این سنگر هم جنگید تا شهید شد. دکتر محمدمهدی طهرانچی یکی از چهره‌های شاخص علمی و دانشگاهی کشور بود که در عرصه فیزیک و مدیریت آموزش عالی دستاوردهای بی‌نظیری کسب کرد. وی که به عنوان فیزیکدان برجسته، دانشمند هسته‌ای، استاد ممتاز دانشگاه شهید بهشتی و از دانشمندان نام‌آور حوزه فیزیک ماده چگال، نانوفیزیک و محاسبات کوانتومی شناخته می‌شد، در کنار فعالیت‌های علمی متنوع، نقش‌های کلیدی مدیریتی و سیاست‌گذاری در نهادهای مهم علمی و فرهنگی ایران ایفا کرد. او به عنوان یکی از فعالان تاثیرگذار عرصه آموزش عالی و سیاست‌گذاری علمی، نقش برجسته‌ای در شکل‌دهی به سیاست‌ها و راهبردهای علمی و دفاعی کشور داشت.
پیشینه خانوادگی و زندگی شخصی
محمدمهدی طهرانچی در ۱۴ تیرماه ۱۳۴۴، در قلب تهران و در میان خانواده‌ای مذهبی و متعهد چشم به جهان گشود. تربیت خانوادگیِ وی در فضایی آکنده از ایمان، اخلاق و علاقه به علم شکل گرفت. والدین او به اصول اعتقادی و ارزش‌های دینی پایبند بودند و همین پایبندی در سراسر شخصیت و نگرش دکتر طهرانچی قابل ردگیری است؛ به‌گونه‌ای که از همان سال‌های نخست کودکی، روحیه مسئولیت‌پذیری، نظم فردی و احترام به ارزش‌های انسانی و اسلامی در وجودش نهادینه شد.
او دوران کودکی و نوجوانی را در تهران سپری کرد؛ تحصیلات ابتدایی و متوسطه طهرانچی در مدارس تهران، همراه با روحیه تلاشگرانه، پشتکار تحسین‌برانگیز و کنجکاوی بی‌وقفه علمی او بود؛ خصایصی که بعدها در تمام سطوح زندگی علمی و اجرایی بارها مورد تاکید دانشگاهیان و همکارانش قرار گرفت.
او علاوه‌بر تلاش مستمر در رشد علمی، اهتمام ویژه‌ای به حفظ آرامش خانوادگی و ایفای نقش فعال در حوزه خانواده داشت. با ازدواج در سال‌های جوانی، مسیر پویایی زندگی‌اش را با مسئولیت‌پذیری در قبال همسر و فرزندان -که چهار نفر بودند- همراه ساخت. روایت‌های نزدیکان و همکاران از زندگی او، مؤید این نکته است که روابط گرم، صمیمی و آموزنده با همسر و فرزندانش بخش جدایی‌ناپذیر زیست روزمره او بود و موفقیت‌های حرفه‌ای خود را نیز بی‌واسطه مدیون حمایت عاطفی همین محیط خانوادگی می‌دانست.
طهرانچی در برخوردهای بین‌فردی، همواره با سعهصدر، اخلاق نیکو و احترام متقابل به دیگران شناخته می‌شد. وی با وجود مسئولیت‌های گسترده اجرایی و علمی، نقش پدری خود را در تربیت فرزندان و ایجاد محیطی انگیزشی و متعادل برای رشد آن‌ها جدی می‌گرفت. برخورداری از خانواده‌ای همراه و پشتیبان، سرمایه‌ای ارزشمند برای او محسوب می‌شد که پیوند میان تعهد حرفه‌ای و آرامش ذهنی او را تضمین می‌کرد.
از منظر معنوی، توجه ویژه‌ای به آموزه‌های اسلامی، دعا و توسل به اهل‌بیت داشت؛ چنان‌که در پیام‌ها و بیانیه‌های او بارها مضامین دعا، توکل و تلقّی مسئولیت به‌عنوان «وظیفه‌ای الهی» تکرار شده است. در بیان خودش، هر موفقیت و گشایشی را موهبت الهی و نتیجه لطف و عنایت الهی قلمداد می‌کرد. حضور در مراسم عبادی و تلاش در جهت تلفیق ارزش‌های بومی و اعتقادی با توسعه دانشگاهی و نوآوری علمی از شاخصه‌های پایدار شخصیت او بود.
تحصیلات و جایگاه علمی
مسیر تحصیلی محمدمهدی طهرانچی نمایانگر پیوند هدفمند میان شالوده علمی دقیق، چشم‌انداز پژوهشی عمیق و تجربه‌های بین‌المللی برجسته است؛ او هویت و رسالت خود را در زندگی کامل پیدا کرده بود. وی پس از گذراندن تحصیلات ابتدایی و متوسطه در مدارس تهران و مواجهه زودهنگام با محیط‌های علمی پایتخت، موفق به ورود به دانشگاه شهید بهشتی شد و در سال ۱۳۶۷ با کسب درجه کارشناسی در رشته فیزیک، پایه نظری قوی برای آینده پژوهشی خود بنا نهاد.
در مقطع کارشناسی ارشد، با گرایش به فیزیک حالت جامد، تمرکز خود را بر یکی از مهم‌ترین و نوآورانه‌ترین شاخه‌های فیزیک معاصر معطوف کرد و در سال ۱۳۷۰، این دوره را با موفقیت به پایان رساند. این انتخاب پژوهشی، افق‌های جدیدی در حوزه فناوری‌های نوین و مواد پیشرفته پیش روی او گشود و بستری مناسب برای ورود به فضای دانش هسته‌ای فراهم کرد.
طهرانچی سپس جهت تکمیل دانش تخصصی و ارتقاء رقابت‌پذیری علمی خود، راهی روسیه شد و با پذیرش در مقطع دکتری مؤسسه فیزیک و فناوری مسکو، یکی از معتبرترین مراکز علمی اروپا، به تحقیق در حوزه فیزیک نظری پرداخت. او در سال ۱۳۷۶ با پایان‌نامه‌ای در مباحث پیشرفته‌تر فیزیک نظری، درجه دکتری خود را اخذ کرد و با تکیه بر این پشتوانه علمی، وارد عرصه آموزش عالی و پژوهش شد.
افزون بر مراحل رسمی تحصیلی، طهرانچی فرصت مطالعاتی ارزشمندی را نیز در مرکز بین‌المللی فیزیک نظری عبدالسلام(ICTP) در شهر تریسته ایتالیا سپری کرد. این مرکز به عنوان یکی از قطب‌های اصلی تعاملات علمی بین‌المللی و محل گردهمایی بزرگ‌ترین اندیشه‌های فیزیک نظری جهان محسوب می‌شود. تجربه این دوره به او امکان داد تا ضمن توسعه مرزهای دانش تخصصی خود، شبکه‌ای از ارتباطات پژوهشی جهانی را نیز شکل دهد و با رویکردهای نوین علمی و فناوری‌های روز جهان به صورت مستقیم آشنا شود.
مرکز بین‌المللی فیزیک نظری عبدالسلام(ICTP) یکی از معتبرترین مراکز علمی جهان برای پژوهش و آموزش در حوزه‌های فیزیک نظری و ریاضیات کاربردی به‌شمار می‌آید. این مرکز در سال ۱۹۶۴ به ابتکار و مدیریت علمی عبدالسلام، فیزیکدان برجسته پاکستانی و برنده جایزه نوبل فیزیک، با حمایت یونسکو، آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و دولت ایتالیا تاسیس شد. هدف بنیادین ICTP رفع نابرابری‌های علمی جهانی بود؛ به این معنا که دانشمندان و پژوهشگران مستعد کشورهای در حال توسعه بتوانند از محیط علمی، زیرساخت‌ها و شبکه‌های همکاری بین‌المللی برخوردار شوند و در ارکان پیشبرد مرزهای دانش در علوم پایه نقش‌آفرینی کنند.
دکتر محمدمهدی طهرانچی به عنوان استاد تمام ۴۱ دانشگاه کشور با پایه ۴۱ در شورای عالی انقلاب فرهنگی شناخته می‌شود که این مرتبه، بالاترین درجه استادی در نظام آموزش عالی ایران به شمار می‌رود. همچنین ایشان استاد ممتاز دانشگاه شهید بهشتی بوده‌اند. طهرانچی تا کنون بیش از ۱۵۰ مقاله در نشریات معتبر بین‌المللی منتشر نموده، بیش از ۳۰۰۰ ارجاع علمی دریافت کرده و شاخص h-index وی تقریبا ۲۹ است. همچنین ۱۲ عنوان کتاب نگاشته و ۸ اختراع را به ثبت رسانده است.
شاخص h-index که به آن «شاخص اچ» می‌گویند، معیاری بین‌المللی برای سنجش میزان تاثیرگذاری و بهره‌وری علمی یک پژوهشگر است؛ بدین معنا که هرچه این عدد بالاتر باشد، نشان‌دهنده آن است که فرد هم تعداد بیشتری مقاله علمی معتبر منتشر کرده و هم مقالات او بارها مورد استناد دیگر پژوهشگران قرار گرفته است. شهید دکتر محمدمهدی طهرانچی با h-index تقریبا ۲۹ در حوزه فیزیک، جایگاهی بسیار برجسته پیدا کرده بود.
عددی که صرفا به واسطه کارِ زیاد به دست نمی‌آید و نتیجه سال‌ها پژوهش عمیق، نوآوری علمی و نقش‌آفرینی در مرزهای دانش است.
محمدمهدی طهرانچی سال‌های زیادی در دانشگاه شهید بهشتی به فعالیت علمی مشغول بود و با مشارکت در تاسیس پژوهشکده لیزر عمدتا در حوزه فوتونیک کار می‌کرد. او چند سالی رییس دانشگاه شهید بهشتی شد و سپس با تغییرات مدیریتی در دانشگاه آزاد اسلامی، ریاست این دانشگاه را در سال ۱۳۹۶ پذیرفت و در طول هفت سالی که این مسئولیت را برعهده دارد، سعی کرد تا این دانشگاه را از سطح کمی به کیفی ارتقا دهد. افزون بر این، طهرانچی یکی از اعضای شورای عالی انقلاب فرهنگی بوده و همانطور که اشاره شد دریافت‌کننده نشان درجه یک علمی بوده است.
سوابق آموزشی و پژوهشی
دکتر محمدمهدی طهرانچی با سابقه تدریس بیش از ۱۰ عنوان درس در مقطع کارشناسی فیزیک و بیش از ۱۰ عنوان درس در مقاطع کارشناسی ارشد و دکتری فیزیک و فوتونیک، همچنین تدریس در مقطع دکتری مدیریت آموزش عالی، از استادان اثرگذار و چندبعدی دانشگاهی کشور بود.
برخی از دروسی که توسط ایشان در این مقاطع تدریس شده‌اند عبارتند از: بلورشناسی، تاریخ علم فیزیک، تاریخ علم و فناوری دوره اسلامی، تولید و آشکارسازی میدان‌های مغناطیسی، خواص مغناطیسی مواد، سمینار، سمینار و روش تحقیق، سیاست‌گذاری علمی در آموزش عالی، سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی در آموزش عالی، فلسفه علم، فیزیک، فیزیک حالت جامد پیشرفته (۱ و ۲)، فیزیک حالت جامد (۱ و ۲)، فیزیک پایه ۱، مباحث ویژه در فیزیک ۱، مباحث پیشرفته در مغناطیس، مغناطیس و مواد مغناطیسی پیشرفته، مکانیک کوانتومی، نظریه کوانتومی جامدات، نظریه کوانتومی مواد مغناطیسی، نهاد علم در ایران و پروژه کارگاهی فیزیک.
این تنوع و گستردگی آموزشی نشان‌دهنده عمق علمی، تجربه و توانایی دکتر طهرانچی در تربیت نسل‌های مختلف دانش‌آموختگان در حوزه‌های مختلف فیزیک و سیاست‌گذاری علمی بوده است.
دکتر محمدمهدی طهرانچی از چهره‌های برجسته پژوهشی و آموزشی کشور در حوزه‌های فیزیک مواد مغناطیسی، فوتونیک و سیاست‌گذاری علم و فناوری به شمار می‌رود. ایشان ۱۰۹ مقاله پژوهشی در مجلات معتبر بین‌المللی (ISI و SCOPUS) منتشر کرده‌اند که میانگین ارجاع به هر مقاله ۴.۲۷ است و همچنین بیش از ۱۳۵ مقاله در کنفرانس‌های ملی و بین‌المللی ارائه داده‌اند. دکتر طهرانچی در اجرای بیش از ۱۷ طرح پژوهشی ملی مشارکت مستقیم داشته و به عنوان استاد راهنما، نظارت بر ۱۵ رساله دکتری و بیش از ۷۰ پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد در رشته‌های فیزیک و فوتونیک را بر عهده داشته است.
تدریس تخصصی دروس مقاطع دکتری فیزیک، فوتونیک و مدیریت آموزش عالی، بخش مهم دیگری از سوابق علمی و نقش بنیادی ایشان در تربیت پژوهشگران و مدیران آینده علم و فناوری کشور را تشکیل می‌دهد.
پایگاه‌های اسکوپوس و آی‌اس‌آی(Web of Science) دو مرجع بین‌المللی برای نمایه‌سازی و سنجش اعتبار مقالات و فعالیت‌های علمی پژوهشگران هستند؛ اسکوپوس با پوشش گسترده‌تر و ارائه شاخص‌هایی همچون h-index و تعداد استنادات، امکان ارزیابی جامع پژوهش در علوم مختلف را فراهم می‌کند و آی‌اس‌آی، با معیارهای گزینشی و سخت‌گیرانه، نشریات بسیار ممتاز را نمایه و ضریب تاثیر(Impact Factor) ارائه می‌دهد.
جایگاه علمی دکتر محمدمهدی طهرانچی، که بیش از ۱۵۰ مقاله در نشریات نمایه‌شده در این پایگاه‌ها منتشر کرده و ده‌ها بار به آثارش استناد شده، گواهی است بر پژوهشگری اصیل، اثرگذار و چهره‌ای معیار در فضای علمی ایران و جهان؛ خصوصا آن‌که فعالیت او در هر دو سطح ISI و Scopus، نشانه پشتوانه تخصصی، نوآوری پژوهشی و حضور دائمی او در مرزهای دانش روز است.
میانگین ارجاع ۴٫۲۷ برای هر مقاله علمی دکتر محمدمهدی طهرانچی نشان‌دهنده جایگاه ممتاز و اثرگذاری عمیق او در جامعه پژوهشی کشور و جهان است؛ این عدد یعنی هر اثر علمی ایشان، به طور متوسط بیش از چهار بار توسط پژوهشگران دیگر مورد توجه و استناد قرار گرفته. چیزی که فقط نصیب اندیشمندان مرجع و جریان‌ساز می‌شود. چنین جایگاهی حکایت از آن دارد که آثار دکتر طهرانچی در کتابخانه‌ها خاک نمی‌خورند و الهام‌بخش نسل‌های آتی پژوهشگران و زمینه‌ساز پیشرفت‌های علمی بعدی شده‌اند. این میزان تاثیرگذاری، نشانه مقبولیت فکری او در میان صاحب‌نظران و وزنه‌ای سنگین برای علم ایرانی در جهان است.
پیشرفت علمی و هویت ملی
ترکیب ارزش‌های بومی و اسلامی با توسعه دانشگاهی و نوآوری علمی در شخصیت و مدیریت دکتر محمدمهدی طهرانچی به‌مثابه راهبردی بنیادی و عمیق در مسیر دانشگاه‌داری او عمل می‌کرد. وی اعتقاد داشت که پیشرفت علمی واقعی تنها زمانی اصالت و پایداری پیدا می‌کند که در متن دین و هویت ملی و فرهنگ جامعه ریشه بدواند. طهرانچی دانشگاه را نه صرفا یک نهاد انتقال دانش، بلکه میدانِ تمدن‌سازی و بازتولید سرمایه‌های معنوی و فکری می‌دانست.
به همین دلیل، تلاش او همواره معطوف به ایجاد هم‌افزایی میان دستاوردهای روزآمد علوم جدید و گفتمان ارزش‌محور اسلامی بود؛ نمونه آشکار این رویکرد را می‌توان در سیاست‌های جذب و پرورش استعدادهای بومی، حمایت از علوم میان‌رشته‌ای با تاکید بر حل مسایل عینی جامعه ایران و هدایت پروژه‌های پژوهشی به‌سوی پاسخگویی به نیازهای فرهنگی و صنعتی کشور مشاهده کرد.
طهرانچی بر این باور بود که نوآوری علمی زمانی در جامعه ایرانی معنا پیدا می‌کند که با اخلاق حرفه‌ای، مسئولیت اجتماعی، توجه به عدالت آموزشی و حفظ استقلال فکری ایران همراه شود؛ بنابراین، توسعه دانشگاهی از نگاه او حلقه‌ای جدا از هویت دینی و ارزش‌های بومی نبود و بستری برای رشد متوازن علم و فرهنگ و تحقق مرجعیت علمی ایران در تراز جهانی به‌شمار می‌رفت.
دکتر محمدمهدی طهرانچی در طول سال‌های خدمت خود، همواره از این اصل بنیادین دفاع می‌کرد که دانشگاه و علم نمی‌تواند از ارزش‌های اسلامی و منافع ملی جدا باشد. او معتقد بود که هر تصمیم علمی و آموزشی باید در راستای تقویت بنیان‌های اسلامی کشور و حفظ استقلال فکری و فناوری ملت ایران اتخاذ شود. در نگاه ایشان، مسئولیت دانشگاهیان تنها انتقال دانش نیست، بلکه تربیت نسلی است که همزمان به اصالت اسلامی خود و هویت ایرانی‌اش افتخار کند و در برابر نفوذ فکری و فرهنگی دشمنان مقاومت نماید.
عزتی که برگردانده شد
در ۲۲ اردیبهشت ماه ۸۳ تازه پژوهشکده لیزر دانشگاه شهید بهشتی را راه‌اندازی کرده بودند. یک ساختمان گرفته و تجهیزاتی را جمع کرده بودند. یک‌باره از بیت گفتند «حضرت آقا می‌خواهند برای بازدید بیایند.» ایشان آمدند و یک ربع در آزمایشگاه ایستادند. طهرانچی معتقد است آن زمان برکتی به کارشان داد که باعث شده امروز بعد از ۱۵ سال در لبه بِروزترین آزمایشگاه‌های دنیا قرار بگیریم: «فراموش نمی‌کنم چند سال پیش، زمانی که رییس دانشگاه شهید بهشتی بودم، مشاور عالی پوتین به ایران آمد و به ما گفتند می‌خواهیم پژوهشگاه لیزر شهید بهشتی را ببینیم. در دیدارها آمدند و ۵ فیزیکدان بودند. وقتی یک دور زدند و آمدند، گفتند ما می‌خواهیم شما به ما کمک کنید. این اتفاق من را به یاد خاطره‌ای در دوران دانشجویی در روسیه انداخت. آنجا یک روزی هیات ایرانی آمده بود و رییس انستیتوی ما پروخوروف بود. به من گفتند هیات ایرانی می‌آید شما هم بیایید. آخر روس‌ها من نشسته بودم که اگر ترجمه نیاز بود کمک کنم. هیات ایرانی یک برخوردی کرد و پروخوروف فهمید اینها دانش جدی ندارند و به معاون خود گفت اینها را بگردان!، اینها رفتند و به من خیلی برخورد.این در زندگی علمی من به‌عنوان نقطه عجیب ماند. آن روزی که هیات روسی و مشاور عالی پوتین در حوزه علم و فناوری به دانشگاه شهید بهشتی آمد و من به‌عنوان رییس دانشگاه شهید بهشتی نشسته بودم، دیدم، انگار آب سردی روی اینها ریخته بودند. دستشان را بالا بردند که ما آمدیم و می‌خواهیم با شما در لیزر همکاری کنیم و شما خیلی کار کردید. در تحریم چطور این‌همه کار کردید؟!…برای من آن روز که در روسیه بودم یادآوری شد و این عزتی است که ما با قدرت علمی به دست آورده ایم.»
گاهی بزرگ‌ترین سرمایه‌های یک ملت، در زیربنای زندگی امروز ما جاری‌اند؛ شهید محمدمهدی طهرانچی از همان جنس انسان‌هایی است که رد پای حضورش را در امنیت، پیشرفت علمی و احساس امید همین روزهای کشور می‌توان دید. کافی است خودمان را جای نسلی بگذاریم که اگر فداکاری و ایستادگی او و امثال او نبود، شاید از بخشی از آینده محروم می‌شدیم؛ از دانشگاه پویا، از زیست‌بوم نوآوری، از اعتماد به نفس علمی و امکانات هسته‌ای.
دیدگاهتان را بنویسید