زیست‌فناوری (Biotechnology) به‌عنوان یکی از حوزه‌های پیشرو در علم و فناوری، نقش مهمی در پیشرفت‌های علمی، اقتصادی و پزشکی ایفا می‌کند. این علم که بر استفاده از سیستم‌ها و فرآیندهای زیستی برای توسعه محصولات و خدمات تمرکز دارد، در دهه‌های اخیر جایگاه ویژه‌ای در ایران پیدا کرده است.
پایه‌گذاری زیست‌فناوری در ایران به دهه‌های ۱۳۶۰ و ۱۳۷۰ بازمی‌گردد، یعنی زمانی که مراکز تحقیقاتی و دانشگاه‌ها به‌تدریج این فناوری را در اولویت خود قرار دادند.
با تشکیل ستاد توسعه زیست‌فناوری در دهه ۱۳۸۰ و ایجاد رشته‌های مرتبط در دانشگاه‌ها، این حوزه به‌طور رسمی وارد فاز صنعتی و تجاری شد.
جایگاه ایران در زیست‌فناوری
ایران با تولید مقالات علمی متعدد در حوزه زیست‌فناوری، در میان ۱۵ کشور برتر دنیا قرار دارد. در سطح منطقه‌ای نیز کشورمان به‌عنوان قطب زیست‌فناوری خاورمیانه شناخته می‌شود. تولیدات زیست‌فناورانه کشور ازجمله داروهای زیستی، واکسن‌ها و محصولات کشاورزی باعث شده ایران در برخی زمینه‌ها به خودکفایی برسد و حتی به صادرات نیز دست پیدا کند.
شاخه‌های زیست‌فناوری در ایران
زیست‌فناوری دارای سه شاخه اصلی است که هریک از این شاخه‌ها در ایران پیشرفت‌های قابل‌توجهی داشته است.
زیست‌فناوری پزشکی و دارویی: مجموعه‌ای از علوم و فنون برگرفته از علوم زیستی است که از سلول‌های زنده و مواد سلولی برای تحقیق و تولید مواد دارویی و محصولات مورداستفاده در تشخیص بیماری‌ها استفاده می‌کند و در پیشگیری و درمان بیماری‌ها به کمک انسان می‌آید.
تولید واکسن‌های نوترکیب و سنتی ازجمله واکسن کرونا نمونه‌ای از توانمندهای ایران در این حوزه است.
زیست‌فناوری کشاورزی: به تولید محصولات مقاوم به خشکی و آفات، نظیر پنبه و گندم اصلاح‌شده ژنتیکی گفته می‌شود.
زیست‌فناوری صنعت و محیط‌زیست: به توسعه فناوری‌های زیستی برای تصفیه آب و کاهش آلودگی‌های محیطی مربوط می‌شود.
مراکز فعال زیست‌فناوری در ایران
زیست‌فناوری در بسیاری از شهرهای ایران درحال‌توسعه است؛ برای مثال، تهران میزبان تعداد زیادی از دانشگاه‌ها، مراکز تحقیقاتی و شرکت‌های زیست‌فناوری است. دانشگاه تهران، دانشگاه صنعتی شریف، تربیت مدرس، علم و صنعت، دانشگاه علوم پزشکی تهران، پژوهشگاه ملی مهندسی ژنتیک و زیست‌فناوری و موسسه رازی ازجمله مهم‌ترین مراکز تحقیقاتی در پایتخت هستند.
اصفهان نیز به‌دلیل وجود دانشگاه اصفهان، دانشگاه صنعتی اصفهان و مراکز تحقیقاتی دیگر، از قطب‌های مهم زیست‌فناوری در ایران است.
همچنین دانشگاه شیراز و برخی مراکز تحقیقاتی دیگر، شیراز را به یکی از مراکز فعال در حوزه زیست‌فناوری تبدیل کرده‌اند.
دانشگاه تبریز و مراکز تحقیقاتی وابسته به آن هم نقش مهمی در توسعه زیست‌فناوری در شمال‌غرب کشور ایفا می‌کنند.
نیروی متخصص در حوزه زیست‌فناوری
ایران دارای نیروی انسانی متخصص و ماهری در حوزه زیست‌فناوری است. فارغ‌التحصیلان رشته‌های زیست‌شناسی، میکروبیولوژی، ژنتیک، بیوشیمی و مهندسی زیست پزشکی، ازجمله نیروهای متخصصی هستند که در این حوزه فعالیت می‌کنند. تعداد قابل‌توجهی از دانشجویان ایرانی در مقاطع تحصیلات تکمیلی در خارج از کشور در رشته‌های مرتبط با زیست‌فناوری مشغول به تحصیل هستند.
وضعیت ایران در تولید علم و محصول
ایران در سال‌های اخیر پیشرفت قابل‌توجهی در تولید علم در حوزه زیست‌فناوری داشته است. تعداد مقالات علمی منتشرشده ازسوی محققان ایرانی در مجلات معتبر بین‌المللی، نشان از رشد چشمگیر این حوزه در کشور دارد.
رتبه ایران طی سال‌های گذشته بین ۱۳ و ۱۵ در نوسان بوده که آخرین آمار نشان می‌دهد ایران در تولید علم، رتبه ۱۳ دنیا را دارد. همچنین، ایران در تولید برخی محصولات زیست‌فناوری، ازجمله داروهای بیولوژیک، واکسن‌ها و محصولات کشاورزی، به خودکفایی رسیده است. با این‌حال، برای رسیدن به جایگاه مطلوب در سطح جهانی، نیاز به سرمایه‌گذاری بیشتر در بخش تحقیق و توسعه و تجاری‌سازی محصولات زیست‌فناوری است.
درحالی‌که ایران از ۳۰ سال پیش به این حوزه ورود کرده اما اکنون با ۲۵ محصول دارویی بعد از ژاپن در رتبه دوم قرار دارد؛ البته آمارها همیشه با تغییراتی همراه است.
دبیر وقت ستاد توسعه زیست‌فناوری و پزشکی دقیق معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان ریاست‌جمهوری با بیان اینکه ایران رتبه پنجم آسیا در زمینه تولید محصولات زیست‌فناوری (همه شاخه‌ها) و رتبه دوازدهم دنیا در زمینه پژوهش را دارد، می‌گوید: برای توانمندسازی جامعه دانشگاهی و شرکت‌های دانش‌بنیان و از سوی دیگر، توسعه فناوری زیستی جدید به زیرساخت‌های ملی نیاز داریم.
محمدحسین متالهی با اشاره به ماموریت‌های ستاد توسعه زیست‌فناوری و پزشکی دقیق معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان ریاست‌جمهوری می‌گوید: ستاد، علاوه‌بر سیاست‌گذاری و ایجاد هماهنگی میان نهادهای مرتبط، تمرکز ویژه‌ای بر توسعه فناوری‌های راهبردی دارد.
او فناوری زیستی در کشور را درخت تنومند و کهنسالی توصیف می‌کند که نهادهایی چون سرم‌سازی رازی و انستیتوپاستور سابقه صدساله را در کارنامه خود ثبت کرده‌اند. به گفته او، درحال‌حاضر علاوه بر تولید و صادرات داروهای بیولوژیک به‌سمت صادرات دانش فنی در حرکت هستیم.
متالهی با بیان اینکه زیست‌فناوری یک فناوری نوظهور نیست و سابقه آن به قدمت زندگی بشر می‌رسد، می‌گوید: زندگی ما به موجودات زنده وابسته است و لازم است نسبتی میان ما و توسعه فناوری ایجاد شود ولی ما همگامی با دنیا در زمینه توسعه فناوری‌های این حوزه را از دست داده‌ایم، درحالی‌که در سال ۲۰۱۰ دنیا وارد فضای جدید زیست‌فناوری شده است.
او با بیان اینکه کشورهای پیشرو از چند سال قبل متوجه این تغییرات شده‌اند، می‌گوید: اکنون انقلاب زیستی آغاز شده است، به‌گونه‌ای که به استناد گزارش‌های بین‌المللی منتشرشده از ۲۰۳۰ تا ۲۰۴۰ شاهد اثرگذاری اقتصاد سالانه چهار تریلیون دلاری هستیم که این موضوع علاوه‌بر کشورهای پیشرو در کشورهای همسایه نیز مشهود است.
در سال‌های اخیر، ایران صادرات محصولات زیست‌فناوری را آغاز کرده است. این محصولات عمدتا شامل داروهای بیولوژیک، واکسن‌ها و محصولات کشاورزی هستند. باتوجه‌به پتانسیل بالای ایران در این حوزه، پیش‌بینی می‌شود که صادرات محصولات زیست‌فناوری در سال‌های آینده افزایش یابد.
زیست‌فناوری برای ما چه کرده است؟
فریدون مهبودی، از پیشروان زیست‌فناوری دارویی ایران در زمینه کاربردهای زیست‌فناوری و اهمیت آن در صادرات کشورها می‌گوید: زمانی که ۳۰ سال پیش، ورود به عرصه زیست‌فناوری را آغاز کردیم ۶ یا ۷ محصول بیوتک در دنیا وجود داشت. اما الان بعد از ژاپن، دومین کشوری هستیم که با ۲۵ محصول، بیشترین مولکول‌های زیست‌فناوری را داریم.
به گفته او، کره جنوبی فقط ۶ محصول دارد که از این تعداد ۵.۵ میلیارد دلار درآمد صادراتی به دست می‌آورد. درحالی‌که ما با ۲۵ محصول تنها ۵۰ میلیون دلار صادرات داریم و نکته تاسف‌بار اینکه همین ۵۰ میلیون دلار، ۶۰ درصد صادرات دارویی ایران را به خود اختصاص داده است.
مهبودی به صرفه‌جویی ارزی کشور در زمینه داروهای زیست‌فناوری اشاره می‌کند و می‌گوید: اکنون ما ۳.۴ میلیارد دلار صرفه‌جویی ارزی داریم. درواقع اگر شرکت‌های زیست‌فناوری ما نبودند، اکنون باید به همین میزان ارز از کشور به‌طور سالانه خارج می‌شد که عملا با شرایط تحریم‌ها این امر هم ممکن نمی‌شد و بیماران ما با مشکل مواجه می‌شدند.
اولین شتاب‌دهنده زیست‌فناوری
مهبودی از راه‌اندازی شتاب‌دهنده زیست‌فناوری کشور به نام «پرسیس» می‌گوید و ادامه می‌دهد: معاونت علمی ریاست‌جمهوری، ۲۰ میلیارد تومان به ما کمک کرد و ما ۴۶ شرکت از دل این شتاب‌دهنده خارج کردیم که همه آن‌ها به تولید محصول رسیده‌اند.
او می‌گوید: ۱۷۰۰ متخصص در این شرکت‌ها فعالیت می‌کنند که بیش از ۶۰ درصد آن‌ها در مقطع کارشناسی‌ارشد و دکتری تحصیل کرده‌اند و بسیاری از آن‌ها در شمار نخبه‌های کشور قرار داشته و رتبه‌های زیر ۱۰۰ کنکور را دارند.
زیست‌فناوری دارویی چیست؟
از حدود ۴۰ سال پیش، دانشمندان به این نتیجه رسیدند که می‌توان به‌جای استفاده از مواد شیمیایی برای تولید داروهای موجود، از سلول موجودات زنده استفاده کرد. شرکت‌های بزرگ دنیا متوجه شدند که می‌توان از سلول‌های پستانداران، قارچ‌ها و باکتری‌ها برای درمان بسیاری از بیماری‌ها استفاده کرد. زیست‌فناوری همان علمی است که می‌تواند این فرآیند را به نتیجه برساند.
شرکت‌های بزرگ دنیا از این طریق توانسته‌اند گردش مالی تا ۱۵۰ میلیارد دلاری را برای خود ثبت کنند. این فناوری بسیار پیچیده و گران‌قیمت است و چون هدفمند (targetable) هستند طیف وسیعی از بیماری‌ها را درمان می‌کنند.
ایران هم از ۳۰ سال پیش وارد حوزه زیست‌فناوری دارویی شد. اکنون حدود ۲۵ مولکول زیست‌فناوری که در مراکز فوق‌تخصصی دنیا اعم از اروپا و آمریکا استفاده می‌شود در ایران ساخته و در بیمارستان‌های کشور برای درمان بیماران استفاده می‌شود.
داروهای زیست‌فناوری در درمان بسیاری از بیماری‌ها، ازجمله سرطان، بیماری‌های خودایمنی، بیماری‌های عفونی و بیماری‌های متابولیک، نقش مهمی ایفا می‌کنند. در ایران، برخی از این داروها تولید می‌شود و برخی دیگر وارد می‌شوند.
اهمیت زیست‌فناوری پزشکی و دارویی
ارزش قطعی بازار بایوتک (زیست‌فناوری‌های پزشکی و دارویی) در دنیا اکنون به۴۵۰ میلیارد دلار است که تخمین زده می‌شود تا سال ۲۰۲۷ دو برابر خواهد شد و به ۹۵۰ میلیارد دلار می‌رسد.
ایران پس از ژاپن، رتبه دوم آسیا را در حوزه تولید داروهای بایوتک دارد و حتی از کره جنوبی نیز بالاتر است.
ایران همچنین از نظر تولید علم در حوزه زیست‌فناوری در جایگاه ۱۳ دنیا قرار دارد.
علیرضا رضوی‌زند، دستیار رییس مرکز زیست‌فناوری دارویی ایران دراین‌باره می‌گوید: حدود ۵۰ شرکت در حوزه زیست‌فناوری دارویی فعال هستند که از میان آن‌ها حدود ۳۰ شرکت در این مرکز فعالیت می‌کنند.
علیرضا رضوی‌زند، دستیار رییس مرکز زیست‌فناوری دارویی ایران، با اشاره به شرکت‌هایی که در تولید داروهای تکنولوژی زیست‌فناوری فعالیت می‌کنند، می‌گوید: یکی از کارهای مهم این شرکت‌ها، استحصال تولیدات دارویی از پلاسماست.
او همچنین به تولید واکسن‌های ویروسی برای پیشگیری از بیماری‌های ویروسی اشاره می‌کند و می‌گوید: یکی از تکنولوژی‌ها «کارتیسل» است که در مرحله آزمایش بالینی است و افتخار بزرگی برای کشور خواهد بود.
رضوی‌زند تولید فرآورده‌های زیست‌فناوری در زمینه سرطان را که بخشی از آن‌ها در حال عرضه در بازار است، از دیگر افتخارات شرکت‌های مستقر در پژوهشگاه می‌داند.
به گفته او، تولید بعضی از عوامل وارداتی برای تولید محصولات زیست‌فناوری، اکنون بومی‌سازی شده است.
رضوی‌زند در پاسخ به این پرسش که در زمینه صادرات اکنون در چه نقطه‌ای هستیم به راه‌اندازی کارخانه تولیدی در ترکیه که با تلاش پژوهشگاه ملی مهندسی ژنتیک و زیست‌فناوری انجام شده، اشاره می‌کند.
او می‌گوید: تلاش ما این است که منطقه را در این حوزه تحت پوشش قرار دهیم و ایران تبدیل به «هاب منطقه در حوزه زیست‌فناوری دارویی» شود.
رضوی‌زند تاکید می‌کند که ما از فناوری برخوردار هستیم که این فناوری برای بسیاری از کشورها قابل دسترس نیست.
زیست‌فناوری در کشاورزی
زیست‌فناوری در کشاورزی کاربردهای فراوانی دارد. ازجمله این کاربردها می‌توان به تولید گیاهان مقاوم به آفات و بیماری‌ها، افزایش عملکرد محصولات کشاورزی، تولید محصولات با کیفیت بهتر و تولید محصولات با ویژگی‌های خاص اشاره کرد. ایران در این زمینه نیز به دستاوردهای قابل‌توجهی دست یافته است.
زیست‌فناوری صنعت و محیط‌زیست
در زیست‌فناوری با گرایش صنعت و محیط‌زیست مجموعه‌ای از علوم و فنون در زمینه‌های مهندسی ژنتیک، علوم سلولی ملکولی، توسعه سویه‌های صنعتی، فناوری تخمیر، تولید جداسازی و خالص‌سازی مواد زیستی با ارزش، اصول مهندسی در طراحی فرآیندهای زیستی و کاربرد زیست‌فناوری در محیط‌زیست است
دیدگاهتان را بنویسید