«پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی»، متولی اصلی حضور جمهوری اسلامی ایران در جنوبگان است. «مرکز ملی تحقیقات جنوبگان» با هدف همگام شدن علمی و عملیاتی فعالیت‌ها در زمینه قاره جنوبگان در سال ۱۳۹۲ در این پژوهشگاه تأسیس شد و در سال ۱۳۹۳ به عضویت کمیته علمی تحقیقات جنوبگان SCAR درآمد که یک کمیته بین‌المللی است. این مرکز به انجام مطالعات در زمینه‌های حقوقی، اقتصادی، ویژگی‌های محیطی و فعالیت ایستگاه‌های تحقیقاتی در جنوبگان با هدف پیوستن جمهوری اسلامی ایران به معاهده جنوبگان می‌پردازد.محققان پژوهشگاه ضمن تأکید بر حضور جمهوری اسلامی ایران در جنوبگان، تلاش‌های زیادی برای مشارکت جمهوری اسلامی ایران در عرصه‌های علمی در این منطقه انجام داده‌اند. پس از تأسیس مرکز ملی جنوبگان، با تشکیل کمیته راهبری جنوبگان به دستور وزیر علوم، تحقیقات و فناوری متشکل از اساتید دانشگاه‌ها، مراکز پژوهشی و پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی و پژوهشگاه، مطالعات اولیه در زمینه جنوبگان در قالب طرح‌های تحقیقاتی و گزارش‌های فنی در زمینه‌های حقوقی، اقتصادی، ویژگی‌های محیطی و فعالیت در جنوبگان شروع و سپس ضرورت و راهکارهای حضور ایران در جنوبگان به نهادهای تصمیم‌گیر ارایه شد. در خصوص طرح ملی تأسیس پایگاه دایمی جمهوری اسلامی ایران در جنوبگان، پژوهشگاه طرح پیوستن ایران به معاهده جنوبگان را از طریق وزارت علوم، تحقیقات و فناوری ارایه کرد و در نتیجه حضور علمی و ایجاد پایگاه‌های تحقیقاتی جمهوری اسلامی ایران در جنوبگان در برنامه پنجم توسعه کشور ازسوی شورای عالی صنایع دریایی کشور گنجانده شد.با دکتر مرتضی توکلی، رییس پژوهشگاه اقیانوس‌شناسی و علوم جوی، گفت‌وگوی مفصلی درباره جنوبگان انجام داده‌ایم که با هم می‌خوانیم.
آقای دکتر به‌عنوان یک متخصص و دانشمند این حوزه، اگر بخواهید جنوبگان را به زبان ساده برای خوانندگان ما توضیح بدهید آن توضیح چگونه خواهد بود؟
حوزه اقیانوس‌ها یک حوزه ناشناخته و حیاتی است؛ به‌گونه‌ای که حیات بشر به حیات اقیانوس‌ها بستگی دارد. جنوبگان سردترین، مرتفع‌ترین و ناشناخته‌ترین قاره جهان، با وسعتی حدود ۱۴میلیون کیلومترمربع بوده که پنجمین قاره بزرگ جهان به شمار می‌رود و تقریباً سراسر این قاره با یخ پوشیده است.
می‌توان گفت این قاره مساحتی بیشتر از مساحت کل قاره اروپا دارد، قاره جنوبگان با قدمت کشف ۲۰۰ساله، ۹۰ درصد آب شیرین جهان را در خود دارد که در لایه یخی (که گاه به ۴ کیلومتر هم می‌رسد) ذخیره شده است.
براساس معاهده جنوبگان مصوب ۱۹۵۹ میلادی، (۲۰ درصد از مساحت نیم‌کره جنوبی) را دربرمی‌گیرد که شامل جنوبگان، اقیانوس جنوبی، صفحات یخی، آب‌ها و جزایر واقع در این منطقه است. متخصصان حقوق بین‌الملل و جغرافیای سیاسی بر این باورند که قطب‌های زمین، به‌ویژه جنوبگان به‌عنوان اولویت‌های جدید قدرت‌های جهانی برای تملک و اثرگذاری سیاسی و اقتصادی در آینده دنیا مطرح شده‌اند. این منطقه به‌دلیل شرایط ویژه‌ای که دارد، می‌تواند عرصه‌ای مناسب برای پژوهش‌های علوم زمین ازجمله علوم دریایی، اقیانوسی و جوی باشد. حتی برخی کارشناسان معتقدند که برای اجرای پروژه اعزام انسان به فضا نخست باید دوره‌های علمی، پژوهشی، زیستی و شرایط سخت در جنوبگان که منطقه‌ای خاص است سپری شده تا شبیه‌سازی زندگی با شرایط سخت و خاص در روی زمین تجربه شود. حضور جمهوری اسلامی ایران در جنوبگان در رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی بارها مطرح شده است. این موضوع در سال‌های گذشته چندین‌بار به‌طور مکرر و مستمر ازسوی پژوهشگاه و نیروی دریای ارتش مطرح شده و اهمیت علمی، اقتصادی و راهبردی و همچنین پیش‌نیازها و زیرساخت‌های آن همچنان در دست بررسی است. این در حالی است که همچنان به کشورهای در حال ایجاد پایگاه یا کشورهایی که در جنوبگان چندین پایگاه احداث می‌کنند اضافه می‌شود.
اصولا مطالعات مربوط به جنوبگان چه اهمیتی برای دانشمندان دنیا دارد که با تمام سختی‌ها و دشواری‌ها، سرمایه‌گذاری‌های بزرگی برای مطالعه در این زمینه صورت می‌گیرد؟
جنوبگان، نقش مهمی در تعادل اقلیمی جهان دارد و بسیار تحت‌تاثیر و تاثیرگذار بر تغییر اقلیم در سطوح و لایه‌های مختلف است. همچنین محل شکل‌گیری بسیاری از پدیده‌های هواشناسی مانند طوفان‌ها، سامانه‌های فشاری، جریان‌های جوی و تغییرات شدید دمایی است. شناخت این پدیده‌ها می‌توانند در به‌دست‌آوردن نتایج دقیق‌تر مطالعات تغییرات آب‌وهوایی و بالابردن دقت پیش‌بینی‌های اقلیمی، جوی و اقیانوسی مورد استفاده قرار گیرد. این قاره دارای ساختار زمین‌شناسی پیچیده و جالب‌توجهی است که شناخت آن‌ها می‌تواند پاسخی برای چالش‌های مختلف علمی در زمینه تاریخچه زمین، چرخش قطبین، حرکات صفحات زمین و… باشد. جنوبگان دارای تنوع زیستی با ویژگی‌های منحصربه‌فرد است که می‌تواند منبعی باارزش برای مطالعه تکامل، زیست‌شناسی، فیزیولوژی، ژنتیک و زیست‌فناوری باشد.
این منطقه تحت پوشش یک ورقه ضخیم یخ است که برای مطالعات رفتار یخ، تغییرات سطح دریا، چرخه آب، ذخیره کربن و تاریخچه آب‌وهوایی نقش حیاتی ایفا می‌کند. این قاره ازسوی اقیانوس منجمد جنوبی محصور شده که یکی از پنج اقیانوس جهان به شمار می‌رود و دارای شرایط خاص و متفاوتی مانند دما، شوری، جریان‌های دریایی و تنوع زیستی بالاست. این اقیانوس در مطالعات در زمینه‌های مختلف چرخش‌های جوی و اقیانوسی کره زمین، انتقال حرارت، چرخه کربن، تشخیص زنجیره‌های غذایی و منابع آبزی به کار برود. ازآن‌جاکه جنوبگان دارای شب‌های طولانی، آسمان صاف و تاریک، هوای خشک و پایدار و اندک تداخل نوری و رادیویی است، علاوه‌بر همه، آنچه گفته شد مکان مناسبی برای مطالعه شهاب سنگ‌ها، رصد ستارگان و سیارات به شمار می‌رود.
از نظر جغرافیایی و گردشگری جنوبگان چگونه جایی است؟
جنوبگان دارای مناظر بسیار زیبای طبیعی است و برای گردشگران و توریست‌ها می‌تواند تجربه خاص و به‌یادماندنی باشد. جالب است بدانید که بدون نیاز به ویزا، بیش از ۵۰هزارنفر در طول سال از جنوبگان بازدید می‌کنند. معمولاً توریست‌ها از دو راه دریایی و هوایی برای سفر به جنوبگان استفاده می‌کنند. گفتنی است؛ فاصله ایران تا جنوبگان بیش از ۱۳هزار کیلومترمربع است.
درزمینه مناظر زیبای طبیعی این منطقه می‌توان به «کانال Lemaire»، «جزیره فریب»، «ایستگاه تحقیقاتی ورنادسکی»، «جزایر شتلند جنوبی»، «گذرگاه دریک»، «ایستگاه تحقیقاتی آیس کیوب»، جزیره «کینگ جورج»، جزایر «فالکلند» و «جورجیای جنوبی» اشاره کرد. این نقاط بسیار زیبا با حیات‌وحش و جاذبه‌های طبیعی، از جاذبه‌های تورهای گردشگری جنوبگان به شمار می‌روند.
نکته دیگر این‌که اکثر توریست‌های جنوبگان برای سفر به آمریکای جنوبی می‌روند، چراکه سفر به جنوبگان از آمریکای جنوبی راحت‌تر است. اگرچه سفر به جنوبگان از مسیرهای دیگری ازجمله: نیوزیلند وآفریقای جنوبی هم انجام می‌شود.
آقای دکتر یک سوال بسیار پرتکرار این است که آیا حضور ایران در این منطقه اهمیت دارد؟
تحقیقات در جنوبگان حرکت در لبه‌های دانش و رسیدن به قطب‌های علمی در دنیاست، چراکه این منطقه از جنبه‌های هواشناسی و اقیانوسی، از شرایط حدی برخوردار است؛ بنابراین حضور و فعالیت در آن‌جا نیازمند پیشرفته‌ترین فناوری‌های بشری در زمینه‌های مختلف علمی و عملیاتی است تا بتوان در این منطقه حضور یافته و تحقیقات علمی انجام داد؛ بنابراین کشور ما با حضور در این منطقه می‌تواند توانایی‌های علمی خود را افزایش دهد، با عنایت به این‌که پروتکل مادرید-۱۹۹۱ تا سال ۲۰۴۸ معتبر است، بعد از این، تمدید می‌شود یا کلاً محدود به کشورهای حاضر در جنوبگان می‌شود و ممکن است بعد از آن، کشور جدیدی نتواند وارد جنوبگان شود. ایران نیز اکنون عضو غیرمشورتی کمیته علمی تحقیقاتی جنوبگان است و اگر به عضو ثابت معاهده تبدل نشود، ممکن است این فرصت را از دست بدهد.
از ایران چه کسانی برای تحقیق به جنوبگان سفر کرده‌اند؟
دکتر محمدرضا شکری محققی است که در سال ۱۳۷۷ به‌عنوان پژوهشگر با گروه محققان هند توانسته است به جنوبگان سفر کند و موضوع مهم تحقیقات در جنوبگان و سازوکارهای آن را بررسی کند. دکتر شکری ضمن انجام طرح پژوهشی مشترک ایران و هند در جنوبگان اتفاقات سخت و جذاب سفر به جنوبگان و تحقیقات علمی خود را در کتابی با عنوان «سفربه جنوبگان؛ قاره یخی» با زبانی ساده و خواندنی همراه با تصاویری جذاب بازگو می‌کند. او در این کتاب به‌صورت مفصل و ساختاریافته به توصیف جغرافیای این قاره روی کره زمین، گیاهان و حیوانات آن و دریاهای پیرامونی، فرآیند سازماندهی و هزینه‌های ایجاد پایگاه تحقیقاتی در جنوبگان و این‌گونه سفرها می‌پردازد. نویسنده کتاب در نهایت ضمن ارایه نتایج تحقیقات خود در این سفر، جایگاه ایران در کاوش‌های جنوبگان را مطرح می‌کند. می‌توان گفت این کتاب یک منبع مفید و ماندگار در مورد کلیات فنی و عملیاتی تحقیقات در قاره سفید به زبان فارسی محسوب می‌شود. پیش از دکتر شکری و پس از ایشان ایرانیانی بوده‌اند که با هدف گردشگری، رصد فضا و مستندسازی به جنوبگان سفر کرده‌اند.
از فعالیت‌های پژوهشی و تحقیقاتی انجام‌شده درحوزه جنوبگان ازسوی پژوهشگاه توضیح بفرمایید؟
پژوهشگاه در این زمینه فعالیت‌های متعددی انجام داده است که می‌توان در سه حوزه همکاری‌های علمی با دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی، نشست‌های علمی و تخصصی و همچنین فعالیت‌های بین‌المللی اشاره کرد. درزمینه همکاری‌های علمی با دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی، فعالیت‌هایی ازجمله راهنمایی و هدایت رساله‌ی دکتری در زمینه بررسی و پیش‌بینی امواج ناشی از کم‌فشارهای قطبی در جنوبگان با همکاری دانشگاه علوم و فنون دریایی خرمشهر، حمایت از پایان‌نامه‌های دانشجویی مرتبط با مطالعات جنوبگان، داوری کتاب‌ها و مقالات مرتبط با جنوبگان، بررسی حضور جمهوری اسلامی ایران در جنوبگان اشاره کرد.
در خصوص نشست‌های علمی و تخصصی، تاکنون دو نشست با عناوین «تبیین ظرفیت‌ها و راهبردهای تحقیقاتی در جنوبگان» و «تشریح فعالیت‌های انجام‌شده و پیش‌رو در جنوبگان» همزمان با رونمایی از نخستین کتاب«سفر به جنوبگان، قاره یخی» با حضور و دعوت از محققان شمالگان و جنوبگان برای ارایه تجربیات حضور و زیست در قطبین در آبان و اسفند ۱۴۰۲ ازسوی پژوهشگاه برگزار شده است.گفتنی است؛ در این نشست‌ها موضوع «ایجاد کمیته تخصصی راهبردی ایجاد پایگاه و تحقیقات در جنوبگان» مورد بررسی قرار گرفت و در ادامه مقدمات ایجاد آن کلید خورد.
زمینه دیگر فعالیت‌های پژوهشگاه در حوزه جنوبگان، اقدامات بین‌المللی است که در این زمینه به فعالیت‌هایی ازجمله شرکت در نشست‌های کمیته علمی تحقیقات جنوبگان (SCAR)؛ the AFoPS the Asian Forum for Polar Sciences، مشارکت در نشست‌های تخصصی و ارایه سخنرانی درباره اهمیت جنوبگان و ایجاد ایستگاه تحقیقات در جنوبگان، بررسی جنبه‌های مختلف ایجاد ایستگاه تحقیقاتی جمهوری اسلامی ایران در جنوبگان و فعالیت در آن می‌توان اشاره کرد.
چند ایستگاه تحقیقاتی در جنوبگان وجود دارد و تاکنون چند کشور در جنوبگان پایگاه تحقیقاتی احداث کرده‌اند؟ چه فعالیت‌هایی انجام داده‌اند؟ آیا ایران با آن کشورها همکاری داشته است؟
براساس اطلاعات پایگاه اطلاع‌رسانی تحقیقات جنوبگان، هم‌اکنون بیش از ۷۰ ایستگاه تحقیقاتی متعلق به ۳۱ کشور ازجمله فنلاند، آمریکا، لهستان، اوروگوئه، شیلی، آرژانتین، روسیه، آلمان، هند، استرالیا، برزیل، فرانسه، ایتالیا، ژاپن، انگلستان، اسپانیا، چین،کره جنوبی، پاکستان، رومانی، پرو، اکوادور، جمهوری چک، بلژیک، آفریقای جنوبی، نیوزیلند، سوئد، نروژ و اوکراین در جنوبگان وجود دارد که در سراسر این قاره مستقر شده‌اند. علاوه‌بر آن اردوگاه‌های موقت که از پروژه‌های خاص پشتیبانی می‌کند نیز در جنوبگان وجود دارد. عمده فعالیت‌های تحقیقاتی در قطب در زمینه‌های هواشناسی، اقیانوس‌شناسی، زمین‌شناسی، اخترشناسی و تحقیقات فضایی، زیست‌شناسی و علوم پزشکی انجام می‌شود. پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی درحال‌حاضر در زمینه مدل‌سازی پدیده‌های جوی و اقیانوسی با مرکز بین‌المللی محیط‌زیست و سنجش از دور، نانسن روسیه طرح تحقیقاتی را در حال اجرا دارد.
چالش‌ها و راهکارهای حضور در جنوبگان را تشریح بفرمایید؟
بدیهی است برای حضور در جنوبگان چالش‌های زیادی وجود دارد ازجمله شرایط آب‌وهوایی سخت، چراکه جنوبگان سردترین و بادخیزترین قاره جهان است. دمای بسیار پایین و بادهای شدید، کار را برای محققان دشوار می‌کند، دسترسی محدود مشکل دیگری است، دسترسی به جنوبگان به‌دلیل موقعیت جغرافیایی دورافتاده، بسیار مشکل است. حمل‌ونقل تجهیزات و محققان به این منطقه نیازمند برنامه‌ریزی دقیق و هزینه‌های بسیار زیاد است، در کنار آن‌ها چالش‌های فنی و تجهیزاتی بسیار وجود دارد و ازجمله این‌که برای انجام تحقیقات در جنوبگان، نیاز به تجهیزات خاص و مقاوم در برابر شرایط سخت محیطی است که این تجهیزات باید بتوانند در دماهای بسیار پایین و شرایط جوی نامساعد کارایی داشته باشند.
مسایل حقوقی و بین‌المللی هم از دیگر چالش‌های مهم است، چراکه جنوبگان تحت توافقنامه‌های بین‌المللی قرار دارد که استفاده از منابع طبیعی و انجام تحقیقات در این منطقه را محدود می‌کند. هماهنگی با این قوانین و دستورالعمل یکی از چالش‌های مهم در زمینه حضور و تحقیقات در جنوبگان است.
حفاظت از محیط‌زیست موضوع مهم دیگری است. جنوبگان یکی از مناطق حساس و بکر جهان است. هرگونه فعالیت تحقیقاتی باید بادقت و توجه به حفاظت از محیط‌زیست انجام شود تا آسیب‌های زیست‌محیطی را به حداقل برساند. باتوجه‌به چالش‌های موجود در زمینه تحقیقات جنوبگان، می‌توان به راهکارهای زیر در این‌باره اشاره کرد.
توسعه فناوری‌های مقاوم هم اهمیت بالایی دارد، چراکه استفاده از تجهیزات و فناوری‌هایی که بتوانند در شرایط سخت جنوبگان کار کنند، بسیار مهم است. این شامل لباس‌های گرم، وسایل نقلیه مقاوم به سرما و تجهیزات علمی پیشرفته می‌شود.
همکاری بین‌المللی هم مهم است، چراکه همکاری با کشورهای دیگر و استفاده از پایگاه‌های تحقیقاتی مشترک می‌تواند هزینه‌ها را کاهش داده و دسترسی به منابع و اطلاعات را بهبود بخشد، ضمن آن‌که برنامه‌ریزی دقیق برای حمل‌ونقل و تامین تجهیزات، می‌تواند از مشکلات لجستیکی جلوگیری کند که شامل برنامه‌ریزی برای شرایط اضطراری و تامین منابع غذایی و پزشکی نیز می‌شود، آموزش محققان برای کار در شرایط سخت جنوبگان و آماده‌سازی آن‌ها برای مواجهه با چالش‌های احتمالی، می‌تواند به بهبود عملکرد و کاهش خطرات کمک کند.
حفاظت از محیط زیست هم از دیگر چالش‌های حضور در جنوبگان است، اجرای پروتکل‌های محیط‌زیستی و رعایت قوانین بین‌المللی برای حفاظت از محیط‌زیست جنوبگان، از اهمیت بالایی برخوردار است. این شامل مدیریت پسماندها و جلوگیری از آلودگی محیط‌زیست می‌شود. نیاز به پشتیبانی و حمایت مالی هم مساله بسیار مهمی است.
کدام یک از کشورهای همسایه در جنوبگان ایستگاه دارند؟
پاکستان در این قاره، ایستگاهی به نام جناح (Jinnah Antarctic Station) دارد. همچنین ترکیه تحقیقات خود را در زمینه جنوبگان تقریباً همزمان با ایران شروع کرده و سالانه با کمک کشورهای دیگر محققان خود را در زمینه‌های علمی مختلف به این قاره اعزام می‌کند و باتوجه به زمان کوتاه در این زمینه پژوهش‌های چشمگیری انجام داده است. در حاشیه خلیج فارس، عربستان سعودی هم در تلاش برای ورود به مطالعات علمی و صلح‌آمیز در این قاره بکر است. تحقیقات در جنوبگان به حمایت جدی مسئولان و همکاری متخصصان و کمک جامعه پژوهشگاهی و دانشگاهی کشور نیاز دارد. تنها با یک پژوهشگاه یا یک مرکز برای تحقیقات در این قاره نمی‌توان کارهای زیادی را انجام داد.
آیا فعالیت‌های رسانه‌ای برای شناساندن این مرکز صورت گرفته است؟
همکاران هیات‌علمی پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی در زمینه تحقیقات در جنوبگان مقالاتی را در مجلات علمی معتبر به چاپ رسانده‌اند. درحال‌حاضر نیز مقالاتی در مورد پدیده‌های جوی و اقیانوسی جنوبگان در مجلات معتبر خارجی در دست داوری است. همین‌طور با موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران و دانشگاه علوم و فنون دریایی خرمشهر در راستای انجام پروژه مشترک و راهنمایی پایان‌نامه‌های دانشجویی در مقاطع کارشناسی‌ارشد و دکتری در زمینه جنوبگان همکاری انجام می‌شود. در مورد مبحث رسانه‌ای نیز جهت معرفی جنوبگان، پتانسیل‌ها و ظرفیت‌های آن و فرصت مغتنم ایجاد پایگاه تحقیقاتی برای ایران مصاحبه، گزارش و خبرهای فراوانی با رسانه‌ها، اعم از خبرگزاری‌ها، مطبوعات و صداوسیما انجام شده است.
درباره پیش‌نیاز حضور در جنوبگان، امکانات و تجهیزاتی موردنیاز است. ممکن است در این خصوص توضیح بفرمایید؟
کشتی یخ‌شکن با تجهیزات کامل سازه و ماشین‌آلات ویژه برای شکستن یخ سطح دریا برای انتقال نیروی انسانی و تجهیزات به محل موردمطالعه، قایق‌های نجات و نمونه‌برداری دور از کشتی، لباس‌های مخصوص، ابزارهای مغزه‌برداری یخ، تأسیسات ایمنی و امدادی بخشی دیگر از تجهیزات موردنیاز برای سفر و استقرار در جنوبگان است. از مهم‌ترین پیش‌نیازهای پژوهش‌های علمی و بقا در این منطقه، آموزش‌های لازم جهت انجام تحقیقات در منطقه قطبی، عملیات نجات در زمان حادثه، بهداشت و کمک‌های پزشکی و… است. این آموزش‌ها می‌تواند در قالب نحوه پژوهشی در محل، روش زیست، نگهداری تجهیزات و اطلاع از شرایط منطقه طبقه‌بندی شود.
کشتی‌های یخ‌شکن معمولی از طریق برخورد رودررو با یخ، یخ‌هایی تا قطر یک متر را می‌شکنند و راه خود را باز می‌کنند. این اتفاق عموماً به این شکل است که کشتی با حرکت به جلو روی یخ قرار می‌گیرد و با وزن بالای خود می‌تواند یخ‌ها را در هم بشکند که گاهی تا ۶ متر ضخامت دارند. یخ‌شکن‌های قطبی معمولاً یک هلی‌کوپتر هم برای شناسایی مسیر دارند. این کشتی‌ها برای رانش معمولاً از سوخت‌های معمول (الکتریکی و دیزلی) و برخی کشورها مثل روسیه نیز از سوخت هسته‌ای استفاده می‌کنند.
براساس نوع یخ، سه نوع کشتی که می‌توانند در آب‌های قطبی وارد عملیات شوند، کشتی مناسب یخ متوسط یک‌ساله، کشتی مناسب یخ نازک یک‌ساله و کشتی‌هایی که در میان آب و یخ‌های کمتر ضخیم حرکت می‌کنند. یکی از ویژگی‌های یخ‌شکن‌ها این است که در مناطقی که تاکنون دست‌نخورده می‌توانند درصورت تجمع یخ، پایداری کافی داشته باشند.
دیدگاهتان را بنویسید