بیش از چهار دهه از شناخت و نخستین مواجهه‌های بشر با ویروس مرگبار اچ‌آی‌وی می‌گذرد. در این مدت، پژوهشگران و محققان دریافته‌اند که برخلاف بسیاری از بیماری‌های عفونی چون طاعون، آبله، وبا، آنفلوآنزا، سل و… که باوجود قتل‌عام‌های بزرگ بشری، سرانجام بعد از گذشت چند سال یا نهایتا چند دهه، بشر به درمان آن‌ها دست یافته است. این بیماری با وجود پیشرفت شگفت‌انگیز علمی بشر، همچنان بدون درمان قطعی باقی مانده و اکنون به‌عنوان یکی از پیچیده‌ترین چالش‌های حوزه سلامت عمومی به شمار می‌رود.
ناتوانی بشر در مبارزه با این بیماری، در عصری که علم پزشکی با سرعتی بی‌سابقه در حال پیشروی است -از تولید سریع واکسن کووید ۱۹ در مدت زمانی کوتاه گرفته تا کشف درمان‌های موثر برای بیماری‌هایی همچون هپاتیت C-، بیش از این‌که صرفا یک چالش علمی باشد تلنگری است به پیچیدگی‌های این ویروس و مسیر دشوار مبارزه با آن.
هرچند پیشرفت‌ها در حوزه داروهای ضدویروسی و روش‌های پیشگیری، امیدهای تازه‌ای به همراه داشته‌اند اما سوال اصلی همچنان باقی است، آیا می‌توان به پایان این کابوس امیدوار بود؟
ویروس اچ‌آی‌وی، با هدف قراردادن سلول‌های ایمنی، به‌تدریج سیستم دفاعی بدن را تضعیف می‌کند و به‌تدریج می‌تواند منجر به بروز سندرم نقص ایمنی اکتسابی یا همان ایدز شود؛ مرحله‌ای که در آن، بدن در برابر عفونت‌های فرصت‌طلب و برخی سرطان‌ها کاملا آسیب‌پذیر می‌شود.
پیچیدگی ساختار اچ‌آی‌وی، توانایی آن در پنهان‌شدن در بدن و نرخ بالای جهش، مبارزه با این ویروس را به یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های پزشکی معاصر تبدیل کرده که با وجود پیشرفت‌های قابل‌توجه در درمان‌های ضدویروسی و افزایش امید به زندگی در افراد مبتلا، همچنان فاقد درمان قطعی است.
داروهای فعلی تنها قادر به مهار ویروس هستند، آن هم به شرط مصرف منظم، مادام‌العمر و دسترسی پایدار به خدمات درمانی‌ای که در بسیاری از کشورهای کم‌برخوردار تحقق‌پذیر نیست.
این چالش‌ها به‌ویژه در زمینه پیشگیری از انتقال ویروس از مادر به کودک، تاثیرات جدی بر جای گذاشته‌اند. براساس آمار سازمان جهانی بهداشت، هر ساله صدهزار کودک در سراسر جهان به‌دلیل انتقال عمودی اچ‌آی‌وی، عمدتا در دوران شیردهی، به این ویروس مبتلا می‌شوند که عمده این موارد در مناطقی با دسترسی محدود به خدمات درمانی و پیشگیری رخ می‌دهد.
این موضوع باعث شده است تا کنترل و کاهش انتقال ویروس از مادر به کودک، به یکی از اولویت‌های مهم سلامت جهانی تبدیل شود که با وجود پیشرفت‌های دارویی، چالش‌های فراوانی ازجمله رعایت دقیق رژیم‌درمانی، کمبود زیرساخت‌های بهداشتی و هزینه‌های بالای داروها، راه پیشگیری کامل و درمان قطعی را هنوز دشوار و پیچیده نگه داشته است.
سازمان‌های جهانی سلامت مانند سازمان بهداشت جهانی، یونیسف و برنامه UNAIDS (آژانس توسعه بین‌المللی ایالات متحده) سال‌هاست که این موضوع را به‌عنوان اولویت اصلی خود در نظر گرفته‌اند و با تمرکز بر توسعه زیرساخت‌های پزشکی، آموزش و ارایه حمایت‌های روانی و اجتماعی، تلاش می‌کنند تا مرگ‌ومیر این نوزادان را کاهش داده و دسترسی به درمان را بهبود بخشند.
پژوهشگر ایرانی، نویدبخش نجات کودکان
درحالی‌که نیاز به راهکارهای جدید و پایدار که بتواند از همان بدو تولد، نوزادان را در برابر ویروس اچ‌آی‌وی محافظت کند، بیش از پیش احساس می‌شود، پژوهشی جدید به سرپرستی آقای امیر اردشیر، استادیار ایرانی‌تبار دانشگاه تولین آمریکا، نویدبخش برداشتن گامی مهم در توسعه یک راهبرد نوآورانه ژن‌درمانی برای ایجاد امنیت در برابر انتقال ویروس اچ‌آی‌وی به کودکان است؛ طرحی بلندپروازانه که می‌تواند خصوصا برای کودکان کشورهای محروم و فقیر، بسیار امیدبخش باشد.
تلاش برای نجات در قدم‌های اول زندگی
یافته‌های این پژوهش با عنوان «عوامل تعیین‌کننده در موفقیت انتقال آنتی‌بادی‌های خنثی HIV_1، AAV از طریق وکتور در اوایل زندگی» در نشریه «نیچر» منتشر شده است.
استفاده از ویروس‌های آدنو-آسوسییتد (AAV – Adeno-Associated Viruses) به‌عنوان حامل‌های ژنی (gene vectors) در درمان‌های مبتنی بر ژن‌درمانی برای HIV یک روش درمانی نسبتا معمول است.
AAVها ویروس‌های کوچکی هستند که به‌طور طبیعی انسان را بیمار نمی‌کنند و توانایی بالایی در انتقال ژن به سلول‌ها دارند. این ویژگی آن‌ها را به گزینه‌های مناسبی برای واردکردن ژن‌های درمانی به سلول‌های بدن تبدیل می‌کند.
این ویروس‌های کوچک، همچنین کدکننده آنتی‌بادی‌های خنثی‌کننده وسیع‌الطیفی به نام علمی (Broadly Neutralizing Antibodies – bNAbs) هستند.
هدف اصلی در این نوع درمان، واردکردن ژن‌هایی است که سلول‌ها را قادر می‌سازند تا bNAbs تولید کنند.
این آنتی‌بادی‌ها قادرند طیف وسیعی از سویه‌های ویروس HIV را خنثی کرده و از ورود آن‌ها به سلول‌ها جلوگیری کنند.
با استفاده از AAV به‌عنوان حامل، ژن مربوط به bNAb به سلول‌های بدن (معمولا سلول‌های CD4+ T که هدف اصلی HIV هستند) منتقل می‌شود. پس از ورود ژن، سلول‌ها شروع به تولید آنتی‌بادی‌های محافظتی می‌کنند که می‌توانند به‌طور مداوم ویروس HIV را کنترل یا خنثی کنند.
نتایج تحقیقات آقای اردشیر و تیم همراه او حاکی از آن است که تزریق درمان ژنی AAV در بدو تولد می‌تواند محافظتی چند ساله در برابر اچ‌آی‌وی ایجاد کند و این راهکار می‌تواند شیوه‌های معمول پیشگیری از اچ‌آی‌وی در نوزادان به‌ویژه در مناطق پرخطر و فقیر را دگرگون کند.
سیستم ایمنی نوزادان: کلید طلایی برای نجات
در روش مورد استفاده ازسوی اردشیر و تیم او، این ژن‌ها به نوزادان ماکاک رزوس- (نوعی میمون) تزریق شدند و در نتیجه در بدن این حیوانات آنتی‌بادی‌هایی علیه اچ‌آی‌وی تولید شد که تا چهار سال در سطحی پایدار باقی ماند و آن‌ها را در برابر مواجهه شبیه‌سازی‌شده با اچ‌آی‌وی از طریق شیردهی و تماس جنسی محافظت کرد.
«این درمان تنها یک‌بار انجام می‌شود و دقیقا در زمانی صورت می‌گیرد که مادران مبتلا به اچ‌آی‌وی در مناطق فقیرنشین بیشترین احتمال مراجعه به پزشک را دارند. در این روش درمانی که در نزدیکی تولد انجام می‌شود، سیستم ایمنی نوزاد ژن را می‌پذیرد و به‌عنوان بخشی از خود تلقی می‌کند. رمز موفقیت این درمان در «زیست‌شناسی دوران نوزادی» نهفته است. بررسی‌ها نشان می‌دهد در هفته‌های اول پس از تولد، سیستم ایمنی به‌طور طبیعی تحمل‌پذیرتر است، این پدیده، در زمینه‌های دیگری مانند شکل‌گیری میکروبیوم یا پذیرش پیوند اعضا نیز مشاهده شده است». این را آقای امیراردشیر، پژوهشگری که این پروژه تحت نظر او انجام شده است می‌گوید.
تحقیقات این تیم نشان می‌دهد که در درمان ژنی، بهره‌گیری از این پنجره زمانی، موجب شده است تا نوزادان ماکاک بتوانند ژن‌های خارجی رمزکننده آنتی‌بادی را بدون بروز واکنش ایمنی ضد دارویی که معمولا در سنین بالاتر رخ می‌دهد، بپذیرند.
از نگاه آقای اردشیر، یکی از شگفت‌انگیزترین یافته‌های این تحقیق، مدت‌زمان پاسخ‌دهی آنتی‌بادی است. او می‌گوید ما این حیوانات را دو تا چهار سال پیگیری کردیم و آن‌ها سطح محافظتی آنتی‌بادی را بدون نیاز به تزریق تقویتی حفظ کردند و این نتیجه‌ای بسیار چشمگیر است.
برای موفقیت این درمان، پژوهشگران از پلتفرم استاندارد AAV استفاده کردند که به سلول‌های عضلانی با عمر طولانی هدف گرفته شده بود، این سلول‌ها به کارخانه‌های مینیاتوری تولید آنتی‌بادی تبدیل می‌شوند که به‌طور مداوم آنتی‌بادی‌ها را ترشح می‌کنند.
آنتی‌بادی انتخاب‌شده با نام ۳BNC117 دارای طیف گسترده‌ای از فعالیت در برابر سویه‌های مختلف اچ‌آی‌وی بود و در نسخه‌های آینده می‌توان آن را با سایر آنتی‌بادی‌ها ترکیب کرد تا پوشش محافظتی گسترده‌تری فراهم شود.
یک مسیر جالب دیگر که در این تحقیق بررسی شد، مواجهه درون‌رحمی با آنتی‌بادی، پیش از درمان ژنی است. با الهام از مطالعات کلاسیک تحمل ایمنی در موش‌ها، تیم تحقیق دریافتند که ماکاک‌هایی که پیش از تولد با آنتی‌بادی مواجه شده بودند، احتمال بیشتری برای پذیرش درمان ژنی در سنین بالاتر داشتند.
آقای اردشیر می‌گوید: «گاهی فناوری‌های جدید صرفا بهره‌برداری هوشمندانه از زیست‌شناسی قدیمی هستند.»
دیدگاهتان را بنویسید