در قرن بیست‌ویکم، جایی که پیشرفت‌های علمی با سرعتی بی‌سابقه درحال وقوع هستند، کمتر حوزه‌ای به اندازه «سلول‌درمانی» توانسته است شور و هیجان را در میان دانشمندان، پزشکان و بیماران برانگیزد.
این رویکرد درمانی که روزگاری تنها در حد یک رویا در داستان‌های علمی-تخیلی می‌گنجید، اکنون به یکی از ستون‌های اصلی پزشکی بازساختی (Regenerative Medicine) تبدیل شده است. سلول‌درمانی با استفاده از قابلیت‌های ذاتی سلول‌ها برای ترمیم، جایگزینی یا بازسازی بافت‌ها و اندام‌های آسیب‌دیده، نویدبخش درمان‌هایی برای بیماری‌هایی است که تا پیش از این غیرقابل علاج به نظر می‌رسیدند. از سرطان و دیابت گرفته تا بیماری‌های قلبی و عصبی، سلول‌درمانی در حال گشودن افق‌های جدیدی برای بهبود کیفیت زندگی انسان است.
سلول‌های درمانگر در مرکز ایده سلول‌درمانی
در هسته سلول‌درمانی، این ایده محوری نهفته است که سلول‌ها، به‌عنوان واحدهای بنیادی حیات، می‌توانند نه‌تنها ساختمان بدن را تشکیل دهند، بلکه قابلیت‌های درمانی منحصربه‌فردی نیز دارند. به زبان ساده، سلول‌درمانی عبارت است از تزریق، پیوند یا جایگزینی سلول‌ها در بدن بیمار به‌منظور ترمیم یا بازسازی بافت‌های آسیب‌دیده یا ازبین‌رفته. این سلول‌ها می‌توانند از خود بیمار (اتولوگ) یا از اهداکننده انسانی دیگر (آلوژنیک)، یا حتی در برخی موارد از حیوانات (زنولوگ) تهیه شوند.
سلول‌های اصلی در سلول‌درمانی
انواع اصلی سلول‌های مورد استفاده در سلول‌درمانی شامل موارد زیر است:
سلول‌های بنیادی(Stem Cells): این سلول‌ها، که ستاره اصلی سلول‌درمانی هستند، دارای دو ویژگی کلیدی‌اند:
خودتجدیدشوندگی: توانایی تکثیر نامحدود.
تمایزپذیری: توانایی تبدیل شدن به انواع مختلف سلول‌های تخصصی بدن (مثلا سلول‌های قلب، عصب، استخوان و…).
انواع سلول‌های بنیادی شامل سلول‌های بنیادی جنینی (Embryonic Stem Cells – ESCs)، سلول‌های بنیادی بالغ (Adult Stem Cells) – مانند سلول‌های بنیادی خون‌ساز (Hematopoietic Stem Cells – HSCs) در مغز استخوان و سلول‌های بنیادی مزانشیمی (Mesenchymal Stem Cells – MSCs)و سلول‌های بنیادی پرتوان القایی (Induced Pluripotent Stem Cells – iPSCs) می‌شوند.
سلول‌های ایمنی(Immune Cells): در سرطان‌درمانی، به‌ویژه در روش‌هایی مانند CAR T-cell therapy، از سلول‌های ایمنی بیمار که به‌صورت ژنتیکی مهندسی شده‌اند تا سلول‌های سرطانی را شناسایی و از بین ببرند، استفاده می‌شود.
مسیری از آزمایش تا اکتشاف
ریشه‌های سلول‌درمانی را می‌توان در قرن بیستم، با اولین تلاش‌ها برای پیوند مغز استخوان، جست‌وجو کرد.
دهه ۱۹۵۰، آغاز پیوندهای موفق مغز استخوان برای درمان بیماری‌های خونی و برخی سرطان‌ها بود، این پیوندها در واقع اولین شکل موفق سلول‌درمانی بودند، چراکه سلول‌های بنیادی خون‌ساز را به بدن بیمار منتقل می‌کردند.
در دهه‌های ۱۹۷۰ و ۱۹۸۰، کشف و مطالعه سلول‌های بنیادی بالغ و افزایش درک از پتانسیل آن‌ها در ترمیم بافت‌ها، انقلابی عظیم را در سلول‌درمانی سبب شد. در دهه ۱۹۹۰، جداسازی سلول‌های بنیادی جنینی انسان و آغاز تحقیقات گسترده روی آن‌ها درحالی‌که با چالش‌های اخلاقی زیادی همراه بود، پیشرفت زیادی را در این عرصه رقم زد. در سال ۲۰۰۶، کشف انقلابی سلول‌های بنیادی پرتوان القایی (iPSCs) ازسوی پروفسور شینیا یاماناکا، امکان تولید سلول‌های بنیادی پرتوان را از سلول‌های بالغ خود بیمار فراهم آورد و بسیاری از چالش‌های اخلاقی مربوط به سلول‌های بنیادی جنینی را برطرف کرد. این دستاورد جایزه نوبل پزشکی را در سال ۲۰۱۲ به ارمغان آورد.
امروزه، سلول‌درمانی در گستره وسیعی از بیماری‌ها در حال تحقیق و توسعه است و برخی از آن‌ها به مراحل بالینی و درمانی رسیده‌اند.
راهی ناهموار اما پرامید
با وجود تمام پیشرفت‌ها، سلول‌درمانی با چالش‌های مهمی روبه‌روست، ازجمله این‌که ایمنی و کارایی این روش و خصوصا تضمین عدم تشکیل تومور ازسوی سلول‌های بنیادی، تمایز سلولی صحیح و جلوگیری از رد پیوند ایمنی (به‌ویژه در پیوندهای آلوژنیک) همچنان از نگرانی‌های اصلی در این حوزه است.
مسایل اخلاقی نیز در حوزه سلول‌درمانی اهمیت بسیار زیادی دارد. استفاده از سلول‌های بنیادی جنینی به‌شدت محل بحث‌های اخلاقی است، اگرچه iPSCs یا سلول‌های بنیادی پرتوان القایی تا حدی این مشکل را حل کرده‌اند.
تولید در مقیاس بالا و کنترل کیفیت نیز از دیگر نگرانی‌های این حوزه است، تولید انبوه سلول‌های باکیفیت و استاندارد بالا برای کاربردهای درمانی یک چالش بزرگ صنعتی است.
هزینه‌های سرسام آور و بسیار بالای درمان‌های سلول‌درمانی، به‌ویژه روش‌های پیشرفته مانند CAR T-cell therapy، از دیگر موضوعاتی است که در سلول‌درمانی بحث‌برانگیز است.
آینده روشن است
آینده سلول‌درمانی روشن و امیدوارکننده به نظر می‌رسد. انتظار می‌رود با پیشرفت در حوزه‌های مهندسی سلول‌های بنیادی و توسعه روش‌های دقیق‌تر برای کنترل تمایز سلولی و افزایش کارایی سلول‌ها در ترمیم بافت‌ها و همین‌طور ژن‌درمانی و سلول‌درمانی ترکیبی به معنای ترکیب سلول‌درمانی با ژن‌درمانی برای اصلاح ژن‌های معیوب در سلول‌ها و افزایش اثربخشی درمان تحولی شگرف در درمان‌های بشری به وجود آید.
فناوری‌های موردنیاز برای سلول‌درمانی نیز با سرعتی باورنکردنی درحال گسترش هستند، استفاده از بیوراکتورها برای تولید انبوه سلول‌ها، تکنیک‌های ویرایش ژن CRISPR/به‌منظور مهندسی دقیق‌تر سلول‌ها و هوش مصنوعی برای بهینه‌سازی فرآیندهای درمانی، امیدهای زیادی را سبب شده‌اند. افزایش دسترسی افراد جامعه، کاهش هزینه‌ها و گسترش مراکز درمانی برای دسترسی بیشتر بیماران به این درمان‌های نجات‌بخش از دیگر بخش‌هایی است که امید به رشد سلول‌درمانی را سبب شده‌اند.
درمان سحرآمیز بیماری‌ها
معجزه سلول‌درمانی در درمان سرطان‌ها
CAR T-cell therapy: از موفق‌ترین و هیجان‌انگیزترین پیشرفت‌های بشری در عرصه سلول درمانی است.
در این روش، لنفوسیت‌های T بیمار گرفته می‌شوند، در آزمایشگاه مهندسی ژنتیکی می‌شوند تا گیرنده‌های خاص (chimeric antigen receptors)
CAR برای شناسایی سلول‌های سرطانی پیدا کنند، آن‌ها تکثیر شده و سپس به بیمار تزریق می‌شوند. این روش برای درمان برخی از لوسمی‌ها و لنفوم‌های مقاوم به درمان نتایج درخشانی داشته است.
در بیماری‌های قلبی-عروقی چه می‌کنند؟
تحقیقات روی تزریق سلول‌های بنیادی مزانشیمی یا سایر سلول‌های بنیادی به قلب آسیب‌دیده پس از سکته قلبی برای ترمیم بافت و بهبود عملکرد قلب در حال انجام است.
در درمان بیماری‌های عصبی (پارکینسون، آلزایمر، آسیب‌های نخاعی و سکته مغزی) سلول‌های بنیادی پتانسیل جایگزینی نورون‌های آسیب‌دیده یا تقویت ترمیم در سیستم عصبی را دارند. مطالعات بالینی اولیه نتایج امیدوارکننده‌ای را نشان داده‌اند.
در دیابت نوع ۱ چه می‌کنند؟
تلاش‌ها برای جایگزینی سلول‌های بتای آسیب‌دیده پانکراس (که انسولین تولید می‌کنند) با سلول‌های بنیادی تمایزیافته درحال انجام است.
کاربرد سلول‌درمانی در درمان آسیب‌های ارتوپدی و مفاصل:
تحقیقات بسیاری در حوزه ترمیم غضروف آسیب‌دیده، استخوان‌سازی و درمان آرتروز با استفاده از سلول‌های بنیادی مزانشیمی در حال انجام است که نویدبخش آینده‌ای درخشان در این حوزه است.
سلول‌درمانی و بیماری‌های چشمی:
درمان برخی از اشکال نابینایی ناشی از دژنراسیون ماکولا (AMD) یا رتینیت پیگمانتوزا با پیوند سلول‌های بنیادی به شبکیه درحال پیشرفت سریع است.
با سلول‌درمانی چگونه بیماری‌های خودایمنی درمان می‌شود؟
تعدیل سیستم ایمنی بیش‌فعال در بیماری‌هایی مانند لوپوس و ام‌اس با استفاده از سلول‌های بنیادی به مراحل قابل‌توجهی رسیده است.
دیدگاهتان را بنویسید