تا سال‌های نیمه دوم دهه ۹۰ شمسی و به‌طور مشخص تا قبل از ۱۳۹۴، ایران به‌ندرت سیاست یا برنامه‌ای مدون برای ترغیب یا تسهیل بازگشت مهاجران ایرانی خارج از کشور به‌ویژه افراد متخصص یا تحصیلکرده داشت و بنابراین آن‌چنان آمار دقیق و مشخصی از میزان بازگشت ایرانیان خارج از وطن در آن زمان در دست نیست.
با فراهم‌شدن زیست‌بوم کارآفرینی و توسعه اقتصاد دانش‌بنیان و ایجاد شرکت‌های پویا و برجسته ایرانی، فضا برای مهاجرت معکوس به‌خوبی فراهم شده است.
دکتر علیرضا سیدآبادی، قائم مقام معاونت توسعه روابط علمی و سرمایه انسانی سازمان توسعه همکاری‌های علمی و فناورانه بین‌المللی ریاست جمهوری است، مهم‌ترین نهادی که برای بازگشت دائم یا موقت، متخصصان ایرانی خارج از کشور که در حدود ۱۴هزار نفر تخمین زده می‌شوند تلاش می‌کند.
دکتر سیدآبادی در گفت‌وگوی ا ختصاصی با نشریه «دانشمند»، از فعالیت‌های این مرکز در زمینه فراهم آوردن شرایط بازگشت یا همکاری دانشمندان ایرانی با مراکز علمی کشورمان و علاقه‌مندی ایرانیان برای بازگشت به وطن می‌گوید.
آقای دکتر، آمارهای متفاوتی درباره بازگشت دانشمندان ایرانی خارج کشور ارایه می‌شود که هر کدام آمارهای مربوط به بخشی از دانشمندان بازگشته به ایران را بیان می‌کند، مثلاً مرکز جذب اعضای هیات‌علمی وزارت علوم، تعداد دانش‌آموختگان خارج از کشور را که جذب هیات‌علمی دانشگاه‌های داخلی شده‌اند، اعلام می‌کند اما اطلاعاتی که شما دارید از رصد تمامی حوزه‌های علمی جمع‌آوری شده است. اگر بخواهید آماری اعلام کنید، از ابتدای سال ۱۴۰۳ تا کنون چه تعداد نخبه ایرانی با هدف فعالیت در وطن پا پیش گذاشته‌اند و شما چه اقداماتی در این زمینه انجام داده اید؟
ما هر ساله طی فرآیند خاصی از طریق سامانه‌های مرتبط با نخبگان ایرانی خارج از کشور، فراخوانی را منتشر می‌کنیم که مضمونش این است که متخصصان و نخبگانی که مایل به کار در ایران هستند، طرح و نقشه کاری و تجاری خود را به معاونت توسعه روابط علمی و سرمایه انسانی سازمان توسعه همکاری‌های علمی و فناورانه بین‌المللی ارائه دهند. در سال گذشته ۴۵۰ طرح دریافت شد و در بررسی نهایی صد طرح از میان آن‌ها، مورد حمایت قرار گرفت و از ابتدای سال، کسب‌وکار این شرکت‌های دانش‌بنیان کلید خورد که کمترین حاصل آن ایجاد سه‌هزار و ۴۰۰ شغل برای جوانان تحصیلکرده کشور بوده است.
همچنین از ابتدای سال بیش از ۳۵۰ نفر برای همکاری ارتباط گرفته‌اند که ما از حضور همه آن‌ها استقبال می‌کنیم.
این حمایت‌ها در چه سطحی است و آیا معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری پیگیر وضعیت کار آن‌ها در ادامه مسیر هست تا آن‌ها در پیچ‌وخم‌های بوروکراسی اداری، شرکت‌های نوپا را رها نکنند؟
اساس کار ما همان‌طور که رهبر معظم انقلاب در دیدار با نخبگان و استعدادهای برتر بر آن تأکید کردند، بر پیگیری طرح‌ها و حمایت همه‌جانبه از نخبگان کشور است.
در زمینه حمایت‌های مالی، امسال سقف حمایت‌های ما به یک میلیارد تومان افزایش یافته و علاوه بر آن، مجموعه دستگاه‌های شتاب‌دهنده همکار نظیر صندوق نوآوری و شکوفایی را به این شرکت‌ها وصل کرده‌ایم.
ما پیگیری مشکلات نخبگانی را که مهاجرت معکوس کرده‌اند وظیفه خود می‌دانیم و تلاش می‌کنیم در قالب سمینارهای مجازی یا حضوری آن‌ها را با دیگر نخبگان خارج و داخل کشور متصل کنیم تا تجربیات خود را با آن‌ها در میان بگذارند.
قطعاً ارائه تصویری روشن و ارتباط چهره به چهره، بهترین تبلیغ برای ماست تا تعداد بیشتری از دانشمندان و نخبگان ایرانی برای توسعه کشور قدم پیش بگذارند. معاونت زیر مجموعه ما با استفاده از همه ظرفیت ها و ستاد همایش در کنار این افراد قرار دارد و آن‌ها را برای انجام کارهای تحقیقاتی و آزمایشگاهی به دانشگاه‌های برتر کشور مرتبط می‌کند.
به نظر شما آیا امکاناتی که به نخبگان ایرانی خارج از کشور ارائه می‌شود برای مجاب کردن آن‌ها به حضور و فعالیت در کشور کافی است؟
قطعاً در ترغیب این عزیزان برای بازگشت و فعالیت در مام میهن، فقط شرایط و رقم‌های ریالی تمهیدشده اثرگذار نیست. بسیاری از این متخصصان در چنان موقعیت‌های ویژه اجتماعی و اقتصادی قرار دارند که تسهیلات ارایه‌شده ازسوی دولت، به‌هیچ‌وجه نمی‌تواند انگیزه آن‌ها برای بازگشت باشد اما عشق به کشور و مردم ایران، آن‌ها را به ادای دین وا می‌دارد؛ برای مثال، در بین افرادی که امروز به کشور بازگشته‌اند، دانشمند نخبه ایرانی ای وجود دارد که درآمد سالانه تیمش در آمریکا بالغ بر ۶میلیون دلار بوده اما حضور در ایران و فعالیت در یک مجموعه «های تک» در وطن خودش را ترجیح داده و به ایران بازگشته است. اکنون بیش از ۴۵۰ نفر از چنین افراد فرهیخته و وطن‌دوستی در دانشگاه‌های کشور تدریس می‌کنند. بیشتر آن‌ها سابقه تدریس در ۲۰۰ دانشگاه برتر دنیا را دارند اما به عشق میهن، از کرسی تدریس در ام‌آی‌تی، استنفورد، بریتیش کلمبیا و… گذشته‌اند تا در وطن خدمت کنند. توجه داشته باشید که بالاترین رتبه دانشگاه‌های کشور ما، ۳۵۱ است و از لحاظ حقوق و دستمزد هم که اصلاً با بسیاری از دانشگاه‌ها قابل قیاس نیست اما این دانشمندان به ایران بازگشته و خدمت می‌کنند.
بیشتر دانشمندانی که به ایران بازگشته‌اند در چه حوزه‌ای تحصیل و فعالیت کرده‌اند؟
همان‌طور که بیشترین مهاجرت در گروه فارغ‌التحصیلان رشته‌های فنی و مهندسی است، بیشترین مهاجرت معکوس هم ازسوی همین فارغ‌التحصیلان است. اصولاً مهاجرت در حوزه‌های علوم انسانی به‌خاطر وابسته بودن آن به اکوسیستم بومی و جغرافیایی کمتر انجام می‌شود و در رشته‌های پزشکی هم به‌دلیل این‌که نمی‌توانند همه جایگاه و مراتب علمی خود را به کشور میزبان انتقال دهند، کمتر است.
شکی نیست که پیشگیری بهتر از درمان است، چرا در این زمینه نیز قبل از مهاجرت نخبگان، برنامه‌ای طراحی نشده تا نیاز به مهاجرت معکوس نباشد؟
پاسخ به این سؤال دو بخش دارد؛ نخست این‌که نفس مهاجرت برای رشد، کسب تجربه و مهارت و به‌روز شدن باتوجه‌به محدودیت امکانات در کشور، اصلاً بد نیست، چراکه کشور می‌تواند بدون پرداخت هزینه تجربه، از میوه دانش و تخصص نخبگان مهاجرت‌کرده بهره‌مند شود.
برای مثال، فناوری ساخت آنتن نانو بر پایه طلا که جزو فناوری‌های نوین و پیشرفته بشری است، ازسوی یکی از همین عزیزان به داخل کشور آورده شده و تحویل یکی از دانشگاه‌ها شده است، درحالی‌که این فناوری در کشورمان وجود نداشت، یا در یک مورد دیگر، یکی از مدیران ارشد زلزله‌شناسی یک کشور توسعه‌یافته اروپایی که ایرانی‌الاصل است به کشورمان آمد و هشت ماه در ایران ماند تا ساخت تجهیزات بتنی مدرن قابل‌استفاده در صنعت ساختمان‌سازی را با آلیاژ و مواد خاص تکمیل کند. کشور ما روی نوار زلزله است و چنین فناوری‌ای می‌تواند جلوی هزینه‌های انسانی و مادی فراوانی را بگیرد.
شاید برایتان باورکردنی نباشد که مدیر دیتای غول انفورماتیک و کامپیوتر دنیا یعنی مایکروسافت، امروز یک ایرانی است که علاقه‌مند به فعالیت در ایران است. اما نکته بعدی این‌که درباره جلوگیری از مهاجرت نخبگان باید گفت که این کار به شکل دستوری، نه ممکن است و نه اصلاً عقلانی است و بنابراین ما راهکار آگاه‌سازی و حمایت را در پیش گرفته‌ایم.
متاسفانه سن مهاجرت بسیار پایین آمده و دانش‌آموزان المپیادی ما ازسوی دانشگاه‌های کشورهای بزرگ، بورسیه تحصیلی و دعوتنامه می‌گیرند، آیا شما هم برای آن‌ها تسهیلات و امکانات خاصی را فراهم کرده‌اید؟
تسهیلاتی که برای نخبگان داخل کشور هم در نظر گرفته شده کم نیستند، باوجوداین در فضای «کانکت تاک»، ارتباط با دانش‌آموزان المپیادی، دانش‌آموزان مدارس استعدادهای درخشان و مدارس سمپاد را در دستورکار قرار داده‌ایم. آن‌ها را با نخبگانی که بازگشته‌اند آشنا و مرتبط می‌کنیم تا دلایل خود برای رفتن و بازگشت را تشریح کنند.
آذرماه امسال در مشهد جلسه‌ای با حضور حداقل ۳۵۰ نفر از نخبگان کشور با محوریت همین موضوع برگزار شد. در این جلسه تلاش کردیم قبل از تصمیم به مهاجرت، آن‌ها را با شرایط زیست، تفاوت‌های فرهنگی و هنجاری و تبلیغات اغواکننده و غالباً غیرواقعی آشنا کنیم.
مقام معظم رهبری در دیدار اخیرشان با نخبگان که پس از شهادت سید حسن نصرالله انجام شد، گفتند؛ عزادارند اما به‌خاطر دیدار برنامه‌ریزی‌شده با نخبگان این نشست را عقب نینداختند. به‌نظر شما چنین حمایت‌هایی از نخبگان چه تاثیری در پیشرفت کشور دارد؟
همان‌طور که ایشان فرمودند، ما باید درک کنیم که در زیست‌بوم کشور اتفاقات بزرگی رخ داده که باید آن را باور کرد. ما همه باید به‌دنبال اثربخشی حضور نخبگان و تلاش درزمینه حفظ آن‌ها برای کشور باشیم. باید باور داشته باشیم که خورشید توسعه در جهان امروز، از فراز کوه‌های علم و تحقیق طلوع می‌کند.
دیدگاهتان را بنویسید