ضمائم زایمانی تا همین چند سال قبل بهعنوان زبالههای بیولوژیکی مطرح بودند که بیمارستانهای سانتر زنان و زایمان باید هزینههای گزافی را برای دفن و ازبینبردن آنها پرداخت میکردند؛ زبالههایی که البته با وجود رعایت اصول بهداشتی و دفن با آهک، باز هم یک تهدید جدی برای آلودگی محیطزیست بوده و هستند. حالا ارزش این ضمایم با مطالعات و بررسیهای علمی مشخص شده؛ خون و بافت بندناف، پرده و مایع جنینی و حتی جفت و… میتوانند منشا تولید محصولاتی بشوند که در درمان بیماریهای صعبالعلاج و سرطانی کاربرد دارند. چندین کشور در دنیا هم هستند که ضایعات زایمانی را برای اهداف پزشکی، بهویژه در تحقیقات و تولید داروهای خاص، استفاده میکنند؛ ازجمله چین، ژاپن، آمریکا، کرهجنوبی و…
کشورمان ایران نزدیک به دو دهه است که به فهرست این کشورها اضافه شده و جایگاه قابلتوجهی بهویژه در استفاده از سلولهای بنیادی تامین شده از خون بندناف در درمان بیماریها دارد. موضوع شگفتانگیز این است که پیوند سلولهای بنیادی از خون بندناف میتواند بیش از ۷۰ نوع بیماری خونی را درمان کند و براساس آمار مرکز پیوند، میزان موفقیت درمان بیماران کشور با استفاده از سلولهای بنیادی به بیش از ۷۵ درصد رسیده است. نهتنها بیماریهای خاص که این ضمایم زایمانی توانستهاند به تولید محصولاتی منجر شوند که به ترمیم زخمهای پای دیابتی، سوختگیها و حتی بهبود خراش و زخم قرنیه بیماران کمک کند، به همین دلیل است که به گفته دکتر« مرتضی ضرابی»، مدیرعامل بانک خون بندناف رویان و شرکت فناوری بنیاختههای رویان قرار است بهزودی پالایشگاه ضمائم زایمانی راهاندازی شود که جزبهجز آنها فرآوری و مورد استفاده قرار بگیرد. در ابتدای کار هم قرار است ۵ یا ۶ محصول روانه بازار شود اما بهتدریج به آمار ۲۰ هم خواهد رسید. تاثیر ملموس این محصول بر رفع مشکلات سلامتمحور قابل لمس خواهد بود، مشابه محصولی به نام زخمپوش که از پرده جنینی تولید و اخیرا روانه بازار شده تا درمانی موثر در ترمیم زخم پای بیماران مبتلا به دیابت و زخمهای مزمنی باشد که به نوعی، ترمیمشان با مشکل مواجه شده است.
دکتر مرتضی ضرابی در پاسخ به ماهنامه «دانشمند»، به نکات مهمی درباره این پالایشگاه، محصولاتی که قرار است تولید شود، اهمیت سلولهای بنیادی، خون بندناف و… اشاره کرده است که در ادامه میخوانید:
پالایشگاه محصولات زایمانی، چه تعریفی دارد؟
هدف از تاسیس این پالایشگاه، فرآوری محصولات زایمانی است. یعنی آن چیزی که بعد از تولد نوزاد از رحم خارج میشود و شامل خون بندناف، پردههای جنینی، بافت بندناف، جفت و مایع جنینی است.
درحالحاضر تمام این موارد به عنوان زباله بیولوژیکی دور ریخته میشوند اما در بررسیهای انجامشده، مشخص شده که همه آنها قابلیت فرآوری و استفاده در حوزه پزشکی را دارا هستند. با همین هدف، برای اینکه بتوانیم ضمایم زایمانی را فرآوری کنیم، بحث تأسیس پالایشگاه مدنظر قرار گرفت تا از این ضمائم، بیش از ۲۰محصول استحصال و فرآوری شده و در حوزه پزشکی برای بیماریها و موارد مختلف استفاده شود.
این پالایشگاه میتواند هر یک از زبالههای زایمانی را فرآوری و قابل استفاده کند تا در درمان بیماریهای صعبالعلاج مورد استفاده قرار بگیرد.
این محصولات چه چیزهایی هستند؟
زمانی که خون بندناف جمعآوری میشود، سلولهای بنیادی، سرم و پلاسمای آن جداسازی شده و بهعنوان سلولدرمانی یا فرآوردههای دیگر مورد استفاده قرار میگیرد.
بندناف، همچنین سلولهای بنیادی دارد که برای بیماریهای غیرخونی هم میتوان از آنها استفاده کرد، پرده جنینی (پرده آمنیوتیک) هم در تولید محصولی بهعنوان یک زخمپوش بیولوژیک مورد استفاده قرار میگیرد که میتواند در زخمهای پای دیابتی، سوختگیها و جراحیهای قرنیه موثر باشد، اینها کاربردهایی است که با فرآوری محصولات زایمان میتوانیم به آنها دسترسی داشته باشیم. این پالایشگاه در فرآوری محصولات و ضمائم زایمانی نقش مهمی ایفا خواهد کرد تا به نحو درستی مورد استفاده قرار بگیرند.
خون بندناف چه اهمیتی دارد؟
خون بندناف همان خونی است که بلافاصله بعد از تولد نوزاد قابل جمعآوری است؛ سلولهای بنیادی از خون بندناف جدا شده و سپس در فضا و دمای مناسب نگهداری میشود تا در هنگام نیاز مورد استفاده قرار گیرد؛ البته از سه منبع اصلی میتوان سلولهای بنیادی را بهدست آورد؛ مغز استخوان، خون محیطی و خون بندناف. خون بندناف در جفت و بندناف جریان دارد که معمولاً بهعنوان زباله بیولوژیک دور ریخته میشود درحالیکه مملو از سلولهای بنیادی است و جداسازی آن ضرری به مادر و جنین نمیرساند. این در حالی است که خون بندناف را میتوان بهراحتی جمعآوری کرد. ریسک آلودگی بسیار پایینی دارد، تطابق شاخصهای ژنتیکی پایینی میخواهد و قابل دسترس هم هست. همچنین میتواند بیش از ۸۰ درصد بیماریها را درمان کند ازجمله بیماریهای دارای منشأ خونی مثل تالاسمی، نقص سیستم ایمنی، کمخونیهای مادرزادی و سرطانهای مرتبط با خون؛ البته تعداد سلولهای خون بندناف بسیار محدود است و همین باعث شده در کودکان بیشتر استفاده شود و تنها یکبار قابل استفاده است. همچنین سلولهای بنیادی مزانشیمی را هم میتوانیم از بافت بندناف جداسازی کنیم و در درمان بیماریهای عصبی، غضروفی و استخوانی از پیوند این نوع از سلولها مورد استفاده قرار دهیم.
سلولهای بنیادی خون بندناف در درمانهای مختلف بسیار مورد توجه قرار گرفته، از چه زمانی به این حوزه ورود کردیم؟
اوایل دهه ۸۰، موضوع استفاده از سلولهای بنیادی در حوزه پزشکی مطرح شد اما یکی از چالشها بحث اخلاق پزشکی بهدلیل احتمال شبیهسازی انسان بود. به همین دلیل در برخی کشورها اجازه کار داده نمیشد اما در آن زمان، مرحوم آشتیانی در نامهای به مقام معظم رهبری به تشریح موضوع پرداخت و برای عقب نماندن از قافله علم در این زمینه، دستور مساعد را دریافت کرد. رهبر معظم انقلاب نیز در آن دوره با درایت نهتنها مانع نشدند، بلکه از آن بهعنوان ثروت هنگفت انسانی نام بردند. همین امر موجب شد زمینه تولید بافتهای مختلف انسانی با استفاده از سلولهای بنیادی مورد توجه قرار بگیرد و امروز ایران جزو ۱۰ کشور برتر در حوزه سلولهای بنیادی باشد.
چه میزان دریافت این سلولهای بنیادی از ضمائم زایمانی اهمیت دارد؟
درمجموع دو نوع سلول بنیادی در بدن انسان وجود دارد که یکی مانند سلولهای ایجادکننده گلبولهای قرمز، خونساز است و دیگری مانند خون بندناف میتواند به تشکیل بافتهای سایر نقاط بدن کمک کند که در بیشتر موارد دور ریخته میشود.
سلولهای بنیادی در درمان بیماریهایی مانند سرطان خون، تالاسمی و نقص سیستم ایمنی کاربرد دارند و حتی کارآزمایی بالینی درباره تولید بافتهای موثر در درمان بیماریهایی مانند فلج مغزی، اوتیسم و آرتروز درحال انجام است. درمجموع ظرفیت درمان بیش از ۸۰ بیماری با استفاده از سلولهای بنیادی وجود دارد که ازجمله میتوان به اماس، آلزایمر و سرطان خون اشاره داشت؛ البته درباره درمان انواع بیماریها بیش از ۴۰۰ کارآزمایی بالینی با استفاده از سلولهای بنیادی در دنیا انجام شده ولی برای استفاده پزشکی و درمان قطعی بیماران، باید اطمینان حاصل شود که روشهای موردنظر، کارساز خواهد شد و آسیبی به بیمار نمیرساند. موثرترین سلولهای بنیادی هم در نمونه خون بندناف نوزادان (بین ۸۰ تا ۲۰۰ سیسی) وجود دارد.
ذخیره خون بندناف چگونه انجام میشود؟
شرکت فناوری بنیاختههای رویان با حدود دو دهه فعالیت تخصصی در حوزه ذخیرهسازی خون بندناف و خدمات پزشکی بازساختی، نخستین بانک خصوصی و عمومی ذخیرهسازی سلولهای بنیادی خون بندناف در خاورمیانه، از پیشرفتهترین روشها و تجهیزات پزشکی در جمعآوری، پردازش، آزمایش و حفظ سلولهای بنیادی خون بندناف و بافت بندناف استفاده میکند.
خون بندناف در رویان به دو صورت عمومی و خانوادگی گرفته و ذخیره میشود. در روش خصوصی، خانوادهها نمونه خون بندناف را برای خودشان ذخیره میکنند و مالکیت نمونه در اختیار خود آنهاست. هزینه ذخیرهسازی سلولهای بنیادی خون بندناف نوزاد برای خانوادهها درحالحاضر حدود ۱۰میلیون تومان است که باتوجهبه فواید بسیار زیادی که به دنبال دارد، انجام آن اهمیت زیادی دارد. اما در روش عمومی، خون بندناف به بانک اهدا میشود و دیگر فرد مالکیتی بر نمونه ندارد.
و همین ظرفیت ویژه درباره پالایشگاه محصولات زایمانی هم رقم میخورد؟
براساس بررسیهایی که انجام دادیم، چنین مدلی را در هیچ کشوری پیدا نکردیم. برخی کشورها یک محصول را فرآوری میکنند که میتواند تنها شامل جمعآوری خون بندناف یا پرده آمنیوتیک بهعنوان زخمپوش یا سرم خون بندناف باشد اما ما بنا داریم پالایشگاهی ایجاد کنیم که ضمائم زایمانی به محض ورود، جزبهجز فرآوری شده و ارزش افزوده داشته باشد. علتش هم این است که ما به این منابع زایمانی دسترسی داریم. روزانه ۱۰۰ نمونه خون بندناف وارد بانک خون رویان میشود و میتوان در کنار آن، سایر ضمائم زایمانی را هم جمعآوری و فرآوری کرد. شاید اگر کشورهای دیگر به این مسئله ورود نکردهاند، به این دلیل است که ضمائم زایمانی بهراحتی در اختیار آنها قرار نمیگیرد و خانوادهها بهراحتی دراینباره رضایت نمیدهند. در کشور ما بهدلیل شرایط فرهنگی، خانوادهها تمایل بیشتری دارند که ضمائم زایمانی را اهدا کنند.
استفاده از این ضمائم زایمانی تا پیش از راهاندازی پالایشگاه چگونه بوده است؟
درحالحاضر، خون بندناف را داریم که سلولهای بنیادی از آن جدا و در بیماریهای خونی استفاده میشود. چند روز پیش هم از محصول زخمپوش پرده آمنیوتیک با برند «آمیکیر» رونمایی کردیم. این اولین محصول پالایشگاه است که وارد بازار شده و در همین ابتدای راه، با تقاضایی سه برابر، نسبتبه چیزی که پیشبینی کرده بودیم، مواجه شدهایم. این محصول با نمونههای مشابه خارجی از نظر کیفیت و قیمت، قابل رقابت است، حتی جنبه صادراتی بسیار خوبی دارد؛ به همین دلیل برای این محصول، بازارهایی را در کشورهای منطقه شناسایی کرده و به حوزه صادراتی آن هم فکر میکنیم.
زخمپوش برای چه بیمارانی مورد استفاده قرار میگیرد؟
این محصول برای زخم پای بیماران دیابتی، برای سوختگیهای درجهیک و دو، زخم بستر و بهطورکلی زخمهای مزمن که بهنوعی ترمیمشان با مشکل مواجه شده موثر است؛ البته مشابه خارجی این محصول را هم داریم که چهار تا پنج برابر قیمت آن بیشتر است. یکی، دو نمونه مشابه هم در داخل کشور داشتیم اما شرایط استفاده از زخمپوش آمیکیر بسیار راحتتر است. این پانسمان، خشک و در دمای اتاق قابل نگهداری است و میتواند بهراحتی ازسوی بیمار مورد استفاده قرار بگیرد. درحالیکه نمونههای مشابه قبلی، به نگهداری در فریزر نیاز داشتند و پیش از استفاده باید در محیط قرار میگرفتند. در پانسمانهای جدید، همزمان استفاده و همزمان ترمیم، کاهش پیدا کرده است.
پالایشگاه چه زمانی افتتاح میشود؟
امیدواریم پالایشگاه را تا پایان سال در پارک علم و فناوری پردیس به بهرهبرداری برسانیم. پیشبینی این است که با تولید ۵ تا ۶ محصول شروع کنیم، اما ظرفیت تولید ۲۰ محصول فراهم است.
غیر از زخمپوش، چه محصولات دیگری تولید خواهند شد؟
یکی بحث سلول هست که از خون بندناف و بافت بندناف که در آن رگ وجود دارد گرفته میشود. از بندناف، سلول بنیادی مزانشیم را میگیریم و از خون بندناف، «سلول بنیادی خونساز» را دریافت میکنیم، از جفت یک سلول، سلول بنیادی دیگر جداسازی میشود؛ بنابراین اولین مورد، دریافت سلولهای مختلف از ضمائم زایمانی است.
دومین مورد هم از خون بندناف، سرم میگیریم که در مرحله تکمیل فرآیند است. این سرم بهشکل قطره چشمی در سوختگی و خراش قرنیه و بهبود زخم مورد استفاده قرار میگیرد و برای بیماران بسیار ملموس خواهد بود. درحالحاضر، نمونه حیوانی این محصول، تولید شده و درحال تکمیل فرآیند تولید برای نمونه انسانی برای بیمارانی هستیم که دچار صدمات قرنیه شدهاند. همچنین پلاسمای خون بندناف بهعنوان منبعی که پلاکتها مورد استفاده قرار بگیرد، بسیار مورد توجه است.
امروزه موضوع پیآرپی و استفاده از پلاسمای غنی از پلاکت بسیار مورد توجه قرار گرفته و در کاشت مو، ارتوپدی آرتروز، رفع چین و چروک و… استفاده میشود. سلولهای بنیادی پالپ دندان شیری و عقل نیز یکی دیگر از منابع سلولهای مزانشیمی است و برای بیماریهای عصبی میتواند کارکرد خوبی داشته باشد. در رویان تا پایان سال، ذخیرهسازی پالپ دندان را نیز خواهیم داشت. پرده جنینی هم همانطور که عرض کردم برای زخمپوش مورد استفاده میگیرد و موارد دیگر هم بهتدریج معرفی میشوند.
پیشبینی شما از عرضه جهانی این محصولات ایرانی چیست؟
زمانی که زخمپوش را معرفی کردیم و با وجودی که هنوز وارد اطلاعرسانی جهانی درباره آن نشده بودیم، بهدلیل اینکه در سایتهای مختلف این توانمندی معرفی شد، متقاضیانی حتی از کشورهای اروپایی داشتیم. ما تلاش میکنیم که استانداردهای جهانی و منطقهای را کسب کنیم که منجر به تکمیل فرآیند صادرات این محصولات شود.
برای تامین ضمائم زایمانی پالایشگاه چه اقداماتی انجام میشود؟
درحالحاضر همزمان با خونهای بندناف که ذخیرهسازی میشود سایر ضمائم هم ذخیرهسازی میشوند اما به دنبال این هستیم با گسترش کار بتوانیم از کل کشور این ظرفیت را در اختیار داشته باشیم.
خانوادههایی که اقدام به اهدای عضو میکنند، آیا خدمات ویژهای در آینده دریافت خواهند کرد؟
فعلاً در مرحله تکمیل چرخه فرآوری قرار داریم، یعنی در مسیری هستیم که اطمینان پیدا کنیم این روش بهطور کامل جوابگو خواهد بود که البته تا همین حالا هم نتایج خوبی کسب شده است. ما در حال استفاده از محصولات دورریز هستیم، یعنی پالایشگاه از یک زباله و دورریز، درحال تولید یک ارزشافزوده است که با استفاده از فناوریهای جدید و تکنولوژیهای نو انجام میشود. نکته قابلتوجه اینکه، ما با این اقدام از یک مخاطره زیستمحیطی هم جلوگیری میکنیم. همانطور که میدانید اکنون دفن زبالههای بیولوژیک و ضمائم زایمانی به یک چالش جدی برای بیمارستانهایی که سانتر زنان و زایمان هستند، تبدیل شده است. آنها هزینه پرداخت میکنند که این زبالهها در جاهایی همراه با آهک دفع شود اما باز هم میتواند آلودهکننده محیطزیست باشد. میزانی که ازسوی ما جمعآوری میشود، کم است اما همین میزان هم به آلودگی کمتر کمک میکند.
عمر نگهداری بندناف چه میزان است و تا چه مدت میتوان آنها را برای درمان بیماریها ذخیره کرد؟
جمعآوری خون بندناف با انجام تستهای میکروبی روی نمونه خون، سنجش شاخصهای ژنتیکی، جداسازی سلولهای بنیادی خونساز و درنتیجه ذخیرهسازی در تانک محتوی نیتروژن مایع در سرمای منفی ۱۹۶ درجه، در بانک خون بندناف صورت میگیرد. عمر نگهداری آنها حداقل ۲۵ سال است؛ البته اعلام این مدت برای این است که تجربه این کار در دنیا حدود دو دهه است و در صورت افزایش این تجربه، احتمالاً امکان نگهداری ۳۰ تا ۳۵ساله هم وجود داشته باشد.
بانک خون بندناف رویان تنها بانک در ایران و بزرگترین بانک خاورمیانه است و در کشور در بخش عمومی پنجهزار و در بخش خانوادگی بیش از ۲۰۰هزار نمونه نگهداری میشود. این در حالی است که بسیاری از کشورها هنوز فاقد بانک ذخیرهسازی هستند و در برخی کشور میزان ذخیرهسازی بین ۲۰ تا ۳۰هزار مورد است. برخی از کشورهای همسایه نیز در این زمینه به ایران مراجعه میکنند.
میزان ذخیره سازی مناسب است؟
درحالحاضر تقریباً از حدود سه تا چهار درصد زایمانهایی که در کشور اتفاق میافتد، نمونه خون بندناف جمعآوری میشود. این میزان کافی نیست و میتوان با فرهنگسازی آن را افزایش داد. تا همین حالا توانستهایم بیش از ۲۳۰ هزار نمونه خون بندناف را ذخیرهسازی کنیم که بزرگترین ظرفیت سلولهای بنیادی در سطح منطقه است. در کشورهای همسایه چنین ظرفیتی نداریم و تنها در کشور ما چنین چیزی ایجاد شده است. اگر فرهنگسازی شود، میتوانیم تعداد بیشتری نمونه، ذخیرهسازی کنیم. با افزایش ذخیرهسازی، میتوان سلولهای بنیادی خونساز بیشتری را در اختیار داشت و شانس پیوند برای افراد مبتلا به بیماریهای خونی ازجمله سرطان، تالاسمی، کمخونیهای مادرزادی و نقص سیستم ایمنی را افزایش داد، چون در پیوند سلولهای بنیادی نیاز است که فرد دهنده و گیرنده از نظر ژنتیکی (HLA) تطبیق داشته باشند، اگر ظرفیت سلولهای بنیادی افزایش پیدا کند این شانس هم بیشتر میشود. از سوی دیگر، هرچه ذخیره سلولهای بنیادی در کشور بیشتر باشد، امکان درمان بیماران درون کشور فراهمتر است و از خروج ارز از کشور جلوگیری میشود. بیماران هم میتوانند از نمونههای ذخیرهشده ایرانی استفاده کنند. ذخیرهسازی سلولهای بنیادی خون بندناف از نظر اقتصادی هم اهمیت زیادی دارد، چون بابت هر نمونه که بخواهیم از سایر کشورها تهیه کنیم بیش از ۴۰هزار یورو باید هزینه شود. اگر افراد مراجعه کنند و نمونه موردنیاز را نداشته باشیم، وزارت بهداشت ناچار است از بانک جهانی فراهم کند.
دیدگاهتان را بنویسید