درباره کتاب «همه چیز قابل پیش‌بینی است»

محاسبات دنیای «بیز» شده!

کتاب «همه چیز قابل پیش‌بینی است» (Everything is Predictable) نوشته تام چیورز (Tom Chivers) راجع به این موضوع محوری است که: چگونه «قضیه بیز» (Bayes› Theorem) به ما کمک کرد تا جهان را رمزگشایی کنیم؟ این کتاب که در سال ۲۰۲۴ منتشر شده و نامزد جوایز متعددی بوده است، تاریخچه، اصول و کاربردهای گسترده و شگفت‌انگیز این قضیه را در علم، فناوری، اقتصاد و زندگی روزمره بررسی می‌کند.

ضیه بیز چیست و چرا مهم است؟

کتاب با معرفی یک ایده ساده اما قدرتمند شروع می‌شود: قضیه بیز. این قضیه یک فرمول ریاضی است که به ما می‌گوید چگونه با مشاهده شواهد جدید، باورها و احتمال‌های خود را به‌روز کنیم. این فرمول بصورت ساده این است: احتمال یک فرضیه با توجه به شواهد جدید = (احتمال اولیه فرضیه × احتمال دیدن شواهد در صورت درست بودن فرضیه) / احتمال کلی دیدن آن شواهد.

بر اساس این نظریه ذهن شما مانند یک «موتور استنتاج بیزی» عمل می‌کند. شما با یک «احتمال پیشین» (Prior) شروع می‌کنید (یک باور اولیه). سپس شواهد جدید را مشاهده می‌کنید و بر اساس آن، باور خود را به «احتمال پسین» (Posterior) به‌روز می‌کنید. این فرآیند دائماً در حال تکرار است. نویسنده استدلال می‌کند که این چارچوب، نه تنها پایه استدلال علمی است، بلکه نحوه یادگیری مغز انسان، تشخیص الگوها و حتی شکل‌گیری باورها را توصیف می‌کند.

چیورز در این کتاب به داستان جذاب پیدایش این ایده می‌پردازد: توماس بیز (Thomas Bayes) کشیش و ریاضیدان انگلیسی بود که ایده اصلی را در قرن هجدهم مطرح کرد اما هرگز آن را منتشر نکرد. سپس پیر-سیمون لاپلاس (Pierre-Simon Laplace) ریاضیدان فرانسوی این ایده را کشف کرد، بسط داد و به یک ابزار ریاضی قدرتمند تبدیل کرد. کتاب توضیح می‌دهد که چرا این ایده برای دهه‌ها به حاشیه رانده شد و چگونه در قرن بیستم با ظهور کامپیوترها و نیاز به حل مسایل پیچیده، دوباره احیا شد.

کاربردهای شگفت‌انگیز قضیه بیز

این بخش قلب کتاب است و نشان می‌دهد که چگونه این تفکر در حوزه‌های مختلف انقلابی ایجاد کرده است:

 علوم پزشکی: در آزمایش‌های بالینی برای ارزیابی واقعی اثربخشی داروها با در نظر گرفتن شواهد جدید کاربرد دارد و می تواند با تفسیر نتایج تست‌های پزشکی (مانند تست سرطان) به تشخیص بیماری نیز کمک کند. یک تست مثبت لزوماً به معنای بیماری نیست؛ احتمال پیشین (مثلاً شیوع بیماری در جامعه) نقش کلیدی دارد.

 فناوری و هوش مصنوعی: پیشنهادگرهای Netflix و Amazon بر اساس الگوریتم‌هایی عمل می کنند که مبتنی بر رفتار گذشته شما (احتمال پیشین) و انتخاب‌های جدیدتان (شواهد) است و بدین گونه محتوای بعدی را به شما پیشنهاد می‌دهند. یا مثلا در ماشین‌های خودران، آنها با استفاده از داده‌های حسگرها، موقعیت خود و موانع را در لحظه به‌روز می‌کنند. حتی در پردازش زبان طبیعی برای کمک به دستیاران صوتی مانند Siri و Alexa برای درک بهتر منظور کاربر همین قضیه را رعایت می کند.

 اقتصاد و بازارهای مالی: در حوزه پیش‌بینی بازار برخی از صندوق‌های سرمایه‌گذاری از مدل‌های بیزی برای پیش‌بینی روند بازار استفاده می‌کنند. در مدیریت ریسک نیز ارزیابی احتمال وقوع حوادث نادر بر همین اساس صورت می‌گیرد.

 حقوق و جرم‌یابی: چگونه یک اثر انگشت یا DNA در صحنه جرم باید تفسیر شود؟ قضیه بیز به قضات و هیئت‌منصفه کمک می‌کند تا وزن واقعی شواهد را درک کنند.

 روانشناسی و ذهن انسان: کتاب استدلال می‌کند که مغز انسان یک «ماشین بیزی» است. ما به طور ناخودآگاه از محیط اطراف خود داده جمع می‌کنیم و باورهایمان را درباره چگونگی عملکرد جهان به‌روز می‌کنیم. حتی خطاهای شناختی ما گاهی ناشی از اعمال نادرست احتمالات پیشین است.

 پیام اصلی تام چیورز این است: قضیه بیز یک چارچوب فکری است برای زندگی در جهانی نامطمئن. این کتاب به خواننده می‌آموزد که: همیشه باورهای خود را با درجه‌ای از عدم قطعیت در نظر بگیرد (یک احتمال پیشین)، در برابر شواهد جدید گشوده‌ذهن باشد، به طور مداوم و بر اساس شواهد، باورهای خود را به‌روز کند. این فرآیند، اساس تفکر منطقی، علمی و عقلانی است و می‌تواند از ما در برابر تعصبات، شایعات و اطلاعات نادرست محافظت کند.

«همه چیز قابل پیش‌بینی است» به این معنا نیست که ما می‌توانیم آینده را با قطعیت ببینیم، بلکه به این معناست که با استفاده از ابزار درست (مانند استدلال بیزی)، می‌توانیم پیش‌بینی‌های بهتری داشته باشیم، تصمیم‌های هوشمندانه‌تری بگیریم و در نهایت، جهان را کمی قابل‌درکتر کنیم.

منتقدان چه می گویند؟

نقدهای واردشده به کتاب «همه چیز قابل پیش‌بینی است» عمدتاً نه بر اساس اشتباهات فنی، بلکه بر سر تفسیرها، ادعاهای گسترده و فلسفه پشت آن متمرکز هستند. در اینجا مهم‌ترین انتقادات مطرح‌شده توسط منتقدان و خوانندگان آورده شده است:

  ادعای افراطی و بیزِ همه‌چیزبینی: منتقدان استدلال می‌کنند که چیورز در توصیف قضیه بیز به عنوان «تئوری همه‌چیز» برای شناخت و استدلال، مبالغه می‌کند. آنها می‌گویند این کتاب تلاش می‌کند تا بیز را به عنوان یک چارچوب واحد برای توضیح تمام فرآیندهای فکری انسان، از علم گرفته تا روانشناسی، تحمیل کند. این دیدگاه، «امپریالیسم بیزی» نامیده می‌شود و ممکن است نقش سایر روش‌های استدلال، زمینه‌های فرهنگی و شکل‌های دیگر شناخت (مانند شهود یا خلاقیت) را نادیده بگیرد. آنها می گویند: آیا واقعاً تمام پیچیدگی ذهن انسان و نحوه شکل‌گیری باورهایش را می‌توان در یک فرمول ریاضی خلاصه کرد؟

 مشکل احتمال پیشین: این یکی از اساسی‌ترین و فلسفی‌ترین انتقادات است. قدرت قضیه بیز کاملاً به احتمال پیشین شما وابسته است. اما اگر احتمال پیشین شما بر اساس جهل یا اطلاعات نادرست باشد، تمام محاسبات بعدی شما را به بیراهه می‌برد. کتاب به اندازه کافی روی این مشکل تأکید نمی‌کند که «انتخاب یک احتمال پیشین عینی و منصفانه اغلب بسیار دشوار یا حتی غیرممکن است.» بطور مثال دو نفر با باورهای سیاسی کاملاً متضاد، هر دو می‌توانند از یک شواهد یکسان استفاده کنند و با استناد به قضیه بیز، باورهای اولیه خود را تقویت کنند، زیرا احتمال پیشین کاملاً متفاوتی دارند.

 ساده‌سازی بیش از حد پیچیدگی‌های ذهن انسان: در حالی که استعاره «مغز به عنوان یک ماشین بیزی» جذاب است، بسیاری از روانشناسان و عصب‌شناسان آن را بسیار ساده‌شده می‌دانند. مغز انسان پر از خطاهای سیستماتیک (سوگیری‌های شناختی)، هیجانات و فرآیندهای ناخودآگاه است که لزوماً از منطق بیزی خشک و خالص پیروی نمی‌کنند. کتاب ممکن است این سوگیری‌ها را دست کم بگیرد و این تصور غلط را ایجاد کند که اگر ما فقط «بیزی‌تر» فکر کنیم، بر تمام خطاهایمان غلبه خواهیم کرد.

 کمرنگ کردن چالش‌های عملی و محاسباتی: کتاب بر موفقیت‌های درخشان بیز در حوزه‌هایی مانند هوش مصنوعی تأکید می‌کند، اما اغلب از این واقعیت چشم‌پوشی می‌کند که اجرای مدل‌های بیزی پیچیده در دنیای واقعی، به *قدرت محاسباتی فوق‌العاده بالا و داده‌های عظیم نیاز دارد. برای بسیاری از مسایل، روش‌های آماری ساده‌تر و کلاسیک هنوز کاربردی‌تر و قابل اجراتر هستند.

 ابهام در عنوان جنجالی کتاب: منتقدان عنوان «همه چیز قابل پیش‌بینی است» را گمراه‌کننده و تا حدی حقه‌بازانه می‌دانند. این عنوان این تصور را ایجاد می‌کند که بیز می‌تواند آینده را با قطعیت پیش‌بینی کند، در حالی که پیام اصلی کتاب در واقع درباره مدیریت عدم قطعیت و بهبود تخمین‌ها است. این عنوان بیشتر برای جذب خواننده انتخاب شده تا انعکاس دقیق محتوای کتاب.

درباره نویسنده کتاب

تام چیورز (Tom Chivers) یک روزنامه‌نگار علمی بسیار شناخته‌شده در بریتانیا است که تخصص اصلی او، توضیح پیچیده‌ترین ایده‌های عصر ما به زبانی روشن و جذاب برای همه است.

او سابقه کار در روزنامه‌ها و نشریات معتبری مانند The Telegraph, BuzzFeed UK و UnHerd را دارد. او در گذشته سمت سردبیر علمی در BuzzFeed UK را بر عهده داشته است، جایی که تیمی را برای تولید محتوای علمی دقیق و جذاب رهبری می‌کرد. چیورز به طور خاص به موضوعاتی چون هوش مصنوعی و آینده‌نگاری، علم داده و آمار، روانشناسی و شناخت و شک‌گرایی علمی علاقه ممد است.

«همه چیز قابل پیش‌بینی است» معروف‌ترین کتاب اوست، اما او یک کتاب دیگر نیز به نام زیر تألیف کرده است: «هوش مصنوعی از تو متنفر نیست» این کتاب که قبل از کتاب فعلی او منتشر شد، به بررسی جنبش عقلانیت و جامعه‌ای می‌پردازد که حول محور هوش مصنوعی، بیز و بهینه‌سازی جهان شکل گرفته است. این کتاب نشان می‌دهد که او مدتی است به موضوع استدلال بیزی و تفکر عقلانی علاقه‌مند بوده است.