دکتر سمیه نهاوندیان دوره کارشناسی و کارشناسی‌ارشد خود را در رشته فیزیک در دانشگاه‌های صنعتی اصفهان و مقطع دکتری خود را در انستیتوی ملی تحقیقات علمی-دانشگاه کبک (دانشکده آب، خاک و محیط زیست) در کشور کانادا به پایان رسانیده و در بزرگترین پروژه‌های تحقیقاتی دنیا در شمالگان از جمله CASES, CFL و به‌عنوان اولین محقق ایرانی در سال ۲۰۱۱، در گشت تحقیقاتی ArcticNet در اقیانوس منجمد شمالی کانادا حضور داشته است. ایشان هم‌اکنون، عضو هیات علمی دانشگاه تربیت مدرس هستند و در طول سال‌های گذشته، در گشت‌های دریایی دریای خزر و خلیج فارس و مطالعات دریایی با سازمان‌های مختلف ازجمله پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی همکاری‌هایی داشته است. هم‌اکنون ایشان در طرح‌های بین‌المللی در زمینه جنوبگان و شمالگان مشارکت دارد.
به‌عنوان اولین سوال درباره سفر علمی و تحقیقاتی خود به شمالگان و جنوبگان برای مخاطبان ما بگویید این سفر پژوهشی چه دستاوردهای علمی‌ای به همراه داشت؟
در زمستان ۲۰۰۸، دکتری خود را در دانشگاه کبک موسسه ملی تحقیقات علمی (Institute National de la Recherche Scientifique; Quebec University) شروع کردم، سفر تحقیقاتی‌‌ام در همین راستا در تابستان ۲۰۱۱ انجام شد. در این سفر که با کشتی یخ‌شکن تحقیقاتی آماندسن (Amundsen) انجام شد، تیم تحقیقاتی شامل گروه‌های مختلف اعم از گروه فیزیک، یخ، زنجیره غذایی، پستانداران دریایی، شار گازها، آلودگی‌ها، مدل‌سازی و… حضور داشتند که سرگروه تیم فیزیک، استاد راهنمای من بود و در این سفر، متصدی دستگاه روزت بودم.
دستگاه روزت در این گشت، مجهز به ۲۴ عدد بطری ۱۲ لیتری نمونه‌بردار آب نیسکین (Niskin water sampler bottle) و دستگاه‌های CTD (جهت اندازه‌گیری پارامترهای بیوفیزیکی آب) و ADCP (جهت اندازه‌گیری سرعت جریان آب در لایه‌های مختلف) بود. از دستاوردهای علمی این پروژه می‌توان به مقالات مختلف علمی و پژوهشی و همچنین فصلی از یک کتاب اشاره کرد.
از خصوصیات اقلیمی، جغرافیایی و دمایی شمالگان و جنوبگان برای مخاطبان ما بگویید تا این مناطق مهم را بهتر و بیشتر بشناسند.
شمالگان به منطقه بالاتر از عرض جغرافیایی ۶۶ درجه و ۳۴ دقیقه شمالی گفته می‌شود، تابستان در این منطقه کوتاه و خنک بوده و زمستان‌های طولانی و سرد دارد. کشورهای مجاور شمالگان کانادا، ایالات‌متحده (آلاسکا)، ایسلند، گرینلند، نروژ، سوئد، فنلاند و روسیه است که دارای سرزمین‌های خشکی شمالگان و دریاهای مجاور آن هستند.
دما در شمالگان،تحت‌تاثیر نزدیکی به دریا، ارتفاع، پوشش یخ و برف از نظر زمانی و مکانی تغییرات زیادی دارد. طبق اندازه‌گیری‌های ثبت‌شده در ایستگاه‌های تحقیقاتی، کمترین دمای ثبت‌شده در شمالگان حدود ۷۰- درجه سانتی‌گراد است و در تابستان کاملاً معتدل است (بالای ۰ درجه سانتی‌گراد) و در عرض‌های جغرافیایی بالا در تابستان، خورشید غروب نمی‌کند. این مناطق که به «بیابان قطبی» نیز شهرت دارند، بارندگی بسیار کم است.
جنوبگان سردترین قاره زمین، قاره‌ای مرتفع است. در طول زمستان، میانگین دمای ایستگاه‌های ساحلی بین ۱۰- تا ۳۰- درجه سانتی‌گراد است اما فلات داخلی به‌دلیل ارتفاع زیاد و همچنین عرض جغرافیایی بالا و فاصله زیاد از آب، بسیار سردتر است. تابستان در ماه‌های نوامبر تا مارس که گرم‌ترین ماه‌های نیم‌کره جنوبی هستند، در مناطق ساحلی شاهد دمای معتدل حدود ۱۰-۰ درجه سانتی‌گراد هستیم. دما در تابستان در فلات داخلی، به حدود ۲۰- درجه سانتی‌گراد و در زمستان به زیر ۶۰- درجه سانتی‌گراد می‌رسد. رکورد کمترین دمای ثبت‌شده در سطح زمین (۲/۸۹- درجه سانتی‌گراد) متعلق به ایستگاه وستوک در جنوبگان است.
از نقش قطب‌ها در گرمایش زمین برای ما بگویید. در نشست علمی-تخصصی «تبیین ظرفیت‌ها و راهبردهای تحقیقات در جنوبگان» گفتید یخ‌های قطبی درحال نابودی هستند و این اتفاق تبعات وحشتناکی خواهد داشت. این اتفاق چه تبعاتی به همراه خواهد داشت؟
اقیانوس‌ها نقش بسزایی در تعادل گرمایی کره زمین بازی می‌کنند و تمامی اقیانوس‌ها از طریق چرخه دماشوری (ترموهالاین) به یکدیگر متصل هستند. در این میان، اقیانوس منجمد شمالی و اقیانوس منجمد جنوبی نقش حیاتی در این چرخه دارند. یخ در مناطق قطبی، اقیانوس را از تغییرات مستقیم جوی مصون می‌دارد، چراکه تابش خورشید را منعکس کرده و دمای آب را نزدیک به نقطه انجماد نگه می‌دارد. از طرفی، اثرات ناشی از تغییر اقلیم در مناطق قطبی، به‌خصوص شمالگان چندین برابر مناطق دیگر کره زمین است. شمالگان و جنوبگان سردترین نقاط دنیا هستند که با وجود شباهت‌ها با یکدیگر، از نظر جغرافیایی و بسیاری از ویژگی‌های دیگر کاملاً قابل تمایزند؛ برای مثال، اقیانوس منجمد شمالی با لایه نازکی از یخ چندساله پوشیده و با خشکی احاطه شده است، درحالی‌که جنوبگان قاره‌ای است که با یک کلاهک یخی بسیار ضخیم پوشیده شده و خشکی در اطراف آن وجود ندارد و یک اقیانوس باز است. اقیانوس منجمد شمالی به‌دلیل احاطه‌شدن با سیستم‌های آب‌وهوایی مختلف، نسبت‌به قطب جنوب به تغییرات آب‌وهوایی بسیار حساس‌تر است.
چرا تحقیق و پژوهش از مناطق شمالگان و جنوبگان مهم است؟ ایران در این خصوص چه فعالیت‌هایی انجام داده و از این منظر در چه جایگاهی قرار دارد؟
به دلایلی که در بخش‌های پیشین اشاره شد، شناخت مناطق قطبی و تغییرات در حال وقوع در این مناطق و اثرگذاری آن بر تسریع تغییر اقلیم به‌ویژه در ایران بسیار حائزاهمیت است. کشور ایران نه‌تنها حضور فیزیکی در این مناطق نداشته، بلکه مطالعات ناچیزی ازسوی دانشمندان ایرانی در این مناطق انجام شده است که ادامه روند حاضر، کشور را از جوانب مختلف علمی و غیرعلمی متضرر می‌‌کند.
موضوعی که لازم می‌دانید در این گفتوگو ذکر شود؟
در پی تغییر اقلیم، مناطق شمالگان و جنوبگان دچار بیشترین تغییرات در کره زمین شده‌اند که به‌طور مستقیم و غیرمستقیم بر کشتیرانی و اقتصاد کشورها تاثیر‌گذارند. از نظر حقوق بین‌الملل، مناطق قطبی به‌خصوص جنوبگان، نقش تعیین‌کننده‌ای در اثرگذاری سیاسی و اقتصادی در آینده بازی می‌کنند. بیش از ۳۰ کشور جهان دارای مراکز تحقیقاتی در جنوبگان هستند که بدون شک منافع علمی، اقتصادی و سیاسی زیادی برای آن‌ها به ارمغان می‌آورد. با تلاش‌های پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی، در سال ۱۳۹۳ ایران به عضویت کمیته علمی تحقیقات جنوبگان درآمده است و پس از آن، همچنان ایران به‌عنوان عضو غیرمشورتی این کمیته باقی مانده است؛ لذا این امکان وجود دارد که اگر در سال‌های پیش رو ایران به عضو ثابت تبدیل نشود، این فرصت برای همیشه از دست برود. لذا در قدم اول، لازم است اهمیت و لزوم شناخت و انجام تحقیقات در این مناطق برای دانشگاهیان و پژوهشگران برجسته شده و محققان به انجام تحقیقات در این مناطق تشویق شوند. همچنین لازم است کمیته‌ای با مشارکت پژوهشگران و سازمان‌های مربوطه تشکیل شود و در قدم اول جهت کسب تجربه در محل، محققان از کشور، همراه با دیگر کشورهای صاحب پایگاه، به جنوبگان اعزام شوند. درنهایت با پشتیبانی راهبردی ارگان‌های دریایی جهت ایجاد پایگاه در جنوبگان، برنامه‌ریزی کوتاه‌مدت و درازمدت انجام شود. حضور ایران در جنوبگان در راستای اهداف و سیاست‌های کلان کشور در راستای توسعه و حمایت از مطالعات دریایی و صنایع دریامحور مصوب در شورای عالی صنایع دریایی است و این اقدام نه‌تنها اقتدار ملی را تقویت کرده، بلکه منجر به گسترش قلمرو آبی کشورمان می‌شود.
دیدگاهتان را بنویسید