دکتر محمد‌رضا شکری اولین پژوهشگر ایرانی است که برای مشارکت در سفر تحقیقاتی کشور هندوستان به قطب جنوب، همراه این گروه به جنوبگان رفته و ۹۹ روز به تحقیق روی دریاچه‌های منجمد در این قاره پرداخته که حاصل آن نگارش کتابی در مورد قاره جنوبگان و همچنین چاپ یک مقاله علمی بود. آقای دکتر در گفتوگو با نشریه دانشمند، از سفر جذاب و شگفت‌انگیز به جنوبگان می‌گوید.
آقای دکتر اجازه بدهید گفتوگو را با این موضوع شروع کنیم، شما ۲۶ سال پیش در قالب یک ماموریت تحقیقاتی و علمی به جنوبگان سفر کردید، آیا می‌توان شما را نخستین ایرانی‌ای مسافر قطب جنوب دانست؟
۲۶ سال قبل، به همراه یک گروه از دانشمندان هندی با کشتی‌ای که توسط مرکزمطالعات جنوبگان هندوستان اجاره شده بود، از سوی پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی وعلوم جوی به عنوان «اولین پژوهشگرایرانی» که به قطب جنوب یا«جنوبگان» سفرمی‌کند برگزیده شدم، البته باید به این نکته اشاره کنم که « برادران امیدوار»،- جهانگردان مشهور ایرانی- جزو نخستین کسانی بودند که به جنوبگان سفر کردند و من به عنوان اولین پژوهشگر ایرانی به این سفر علمی و تحقیقاتی رفتم، این سفرتحقیقاتی سوم دی ماه ۱۳۷۷ شروع شده و ۹۹روز طول کشید.
سفرشما به همراه گروهی از دانشمندان هندی به قطب جنوب سفر کردید، زمینه انجام این سفرچگونه فراهم شد؟
«مرکز تحقیقات جنوبگان هندوستان» پیشنهادی را از طریق وزارت امور خارجه این کشور، به سفیر وقت ایران در هندوستان ارایه داده و اعلام شده بود که یک پژوهشگر ایرانی می‌تواند با پژوهشگران هندی در هجدهمین گشت تحقیقاتی در جنوبگان شرکت کند، این پیشنهاد توسط سفیر ایران در هندوستان به وزارت علوم، تحقیقات و فناوری کشور اطلاع داده شد، از آنجا که محیط جنوبگان منطقه ای دریایی است و اکثر تحقیقات نیز بر روی دریا انجام می‌شود، به همین منظور، موضوع به پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی و علوم جوی ایران که یکی از اهرم‌های تحقیقاتی علوم دریایی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری است منعکس شد و مرحوم «پرفسور حسین زمردیان» ، ریاست وقت پژوهشگاه، من را برای این سفر تحقیقاتی انتخاب کرد، وزارت علوم هزینه‌هایی‌همچون تهیه بلیط و حق ماموریت را تامین کرد و بقیه هزینه‌های سفر، توسط کشور هندوستان تامین شد.
بعد از اینکه از ایران خارج شدم به جزیره موریس رفتم و آنجا سوار کشتی شده و به همراه پژوهشگران هندی به سمت قاره جنوبگان حرکت کردیم .
کشتی‌ای که با آن سفر کردیم، ساخت کشور آلمان بود و مالکیت آن را یک شرکت نروژی به عهده داشت و با مبلغ روزانه ۱۳ هزار دلار، توسط مرکز مطالعات جنوبگان هندوستان اجاره شده بود، طول این کشتی ۱۰۷ متر و ظرفیت آن ۱۵۰ نفر بود.
ماجرای خواندنی این سفر علمی و تحقیقاتی در کتاب «سفر به جنوبگان، قاره یخی» به قلم من به رشته تحریر درآمد است. این کتاب توسط پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی به چاپ رسیده و در دسترس عموم قرار خواهد گرفت.
هدف از این سفر تحقیقاتی و علمی چه بود؟
پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی به عنوان عضوی از«کمیسیون بین دولتی اقیانوس شناسی» که یکی از بازوان علمی یونسکو است تمایل داشت یک پژوهشگر ایرانی را به همراه پژوهشگران یکی از کشورهای دارنده ایستگاه، به جنوبگان اعزام کند و از آنجا که هندوستان دارای یک ایستگاه فعال در جنوبگان بود، من راهی این سفر علمی شدم.
برای رفتن به این سفر، پیش نیازها و شرایط خاصی نیاز بود که از مهمترین این پیش نیازها، سلامت کامل بدن از لحاظ جسمی و روح و روان بود که از این جهت تائید شدم. شرط مهم بعدی این بود که باید یک پروپوزال یا یک طرح پژوهشی مشترک بین پژوهشگر ایرانی و یک پژوهشگر و محقق هندی به تصویب مرکز مطالعات جنوبگان می‌رسید.
با طرح پژوهشی که نوشته بودم و به مرکز تحقیقات جنوبگان ارسال شد، در نهایت با «پرفسور پرادی کمار» در دانشگاه «روهیل» هندوستان که تخصص مهندسی عمران و شیمی داشت، همکاری آغاز شد و بر روی دریاچه‌های آب شیرین جنوبگان مطالعه و پژوهش کردیم.
هدف از این مطالعه، بررسی خصوصیات فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیکی دریاچه‌هایی بود که در طول تابستان جنوبگان که دو ماه است در باریکه‌های خشکی که اصطلاحا به آن «واحه» می‌گویند و در اطراف قاره جنوبگان است، قرار داشتند، در طول تابستان می‌توان به این دریاچه‌ها دسترسی پیدا کرد، اما در زمستان این دریاچه‌ها کاملا توسط یخ و برف پوشیده می‌شوند.
همانطور که در بیابان، به هر منطقه دارای آب و سرسبز «واحه» گفته می‌شود، در قاره جنوبگان نیز به هر منطقه خشکی‌ای که در تابستان در اثر ذوب یخ و برف به مدت ۲ ماه پدیدار می‌شود «واحه» گفته می‌شود .
دستاورد این تحقیق علمی، مقاله پژوهشی شد که در هجدهمین گزارش سفر هندوستان به قاره جنوبگان، توسط مرکز مطالعات جنوبگان به چاپ رسید.
به دیگر سخن؛ هدف از این سفر، مشارکت در یک پژوهش علمی بود و آنچه که در این تحقیق علمی، مدنظر بود محقق شد و موفق شدیم یک مقاله در آن گزارش به چاپ برسانیم.
این درست است که هند از کشورهای پیشرو در زمینه مطالعات جنوبگان است؟
بله ، پژوهشگران هندی از سال‌ها قبل در قاره جنوبگان تحقیقات علمی و پژوهشی خود را آغاز کرده بودند ، آنها یک ایستگاه متحرک بر روی سپر یخی – یخی که اطراف قاره جنوبگان را در اثر یخ زدن دریا می‌پوشاند- به نام «داکین گانگوتری»احداث کرده بودند، بعد از گذشت ۵ سال، این ایستگاه به دلیل دما و حرارتی که ساکنین آن ایجاد کردند در یخ و برف فرو رفته و از بین رفته بود، به همین دلیل، مرکز مطالعات جنوبگان هندوستان، ۵ سال بعد از اینکه برای اولین بار به جنوبگان قدم گذاشتند، ایستگاه «مایتری» که به معنی «دوستی» است را در واحه «شیر ماخر» تاسیس کردند. همان ایستگاهی که من در آن حضور داشتم .
در حال حاضر پژوهشگران هندی، ایستگاه جدیدی در یک منطقه از جنوبگان احداث به نام «باهاراتی» احداث کرده‌اند که از منظر تکنولوژی نسبت به دو ایستگاه قبلی مدرنتر است البته همچنان از ایستگاه «مایتری» هم استفاده می‌شود.
یکی از سوالات مهم درباره سفر به جنوبگان این است که مطالعه دراین باره چرا اهمیت دارد؟
دلایل متعددی در این زمینه وجود دارد اما به طور مختصر می‌توان گفت که قاره جنوبگان یک آزمایشگاه طبیعی برای آمادگی برای پژوهش‌های فضایی است، شرایط سختی که در جنوبگان وجود دارد، مشابه شرایط سخت سیارات دیگراست، شرایطی از قبیل ایزوله بودن، شرایط حاد زیست محیطی و شرایط حاد زیستن و زندگی کردن، به بیان دیگر، قاره جنوبگان یک آزمایشگاه است، کشورهای دارنده ایستگاه، سال‌هاست که بر روی این موارد تحقیق می‌کنند تا بفهمند زندگی در جنوبگان چه فشارهایی را از منظر جسمی و فیزیولوژی، ذهنی و روانی بر روی انسان می‌گذارد.
بر اساس تجربیات و یافته‌های این تحقیقات، دانشمندان متوجه شدند که چه فشارهایی در قاره جنوبگان وجود دارد و انسان چطور و چگونه می‌تواند خود را برای این فشارها آماده کند. از دیگر دلایل اهمیت سفر به این منطقه، پژوهش‌های مربوط به «تغییراقلیم» است. همانطور که می‌دانیم، تغییرات اقلیم در حال حاضر یکی از مسایل مهم روز است که در مورد این موضوع فعالیت‌های زیادی در قاره جنوبگان انجام می‌شود، با بررسی پیشروی یخ‌های جنوبگان در هر فصل و هر سال ، تاثیر«تغییر اقلیم» را می‌سنجند که از تحقیقات بسیارخوبی است که هر ساله در آن منطقه انجام می‌شود.
البته باید این نکته را اضافه کنم که تیم تحقیقاتی‌ای که به آن منطقه سفر می‌کند شامل زیست‌شناس، زمین‌شناس، پزشک، روا‌نشناس، دانشمندان فیزیک دریا ، هوا‌شناسی و … است. به دیگر سخن باید گفت از جنبه‌های مختلف علمی ، فعالیت‌های تحقیقاتی در منطقه جنوبگان انجام می‌گیرد.
آیا جنوبگان با وجود معادن مهمی که درآن قرار دارد می‌تواند از منظر اقتصادی هم منطقه‌ای مهم تلقی شود؟
بله منابع معدنی مختلفی در منطقه جنوبگان وجود دارد که از جمله این معادن می‌توان به معادن فلزات، نفت و گاز و همچنین منابع بیولوژیکی اشاره کرد. اما بر اساس توافق بین‌المللی که صورت گرفته است هیچ کشوری حق برداشت از این منابع را ندارد . منابع بیولوژیکی هم شامل «میگوهای کریل» است که در‌آب‌های جنوبگان بسیار یافت می‌شوند و منبع خوبی از پروتئین است که این میگوها توسط کشورهایی مانند ژاپن صید و استفاده می‌شود .
در مورد سایر منابع بیولوژیکی جنوبگان هم این نکته مهم است که گفته شود که هیچ کشوری حق استفاده از آنها را ندارند، بطور مثال؛ حتی جسد پنگوئن‌ها هم بر اساس قوانین و تعهدات بین المللی نباید از جنوبگان خارج شود . به دیگر سخن بر اساس توافقات بین‌المللی استفاده از این معادن در قاره جنوبگان «ممنوع» است .
از کشورهای اطراف ما، به جز هندوستان، محققان کدام کشورها در قطب جنوب حضور دارند؟
اولین نکته‌ای که باید بدان اشاره کنم این است که جنوبگان به هیچ کشوری تعلق ندارد. هر چند در گذشته، کشورهایی که اولین قدم را به سوی قاره جنوبگان برداشتند بعضی از مناطق را به اسم خود ثبت کردند اما بر اساس قوانین بین‌المللی هیچ کشوری حق مالکیت بر قاره جنوبگان را ندارد .
در عین حال، همه کشورهای علاقمند به تحقیقات و پژوهش‌های علمی می‌توانند در قاره جنوبگان ایستگاه تاسیس کنند، بر این اساس، کشور ما هم می‌تواند در منطقه جنوبگان ایستگاه احداث کند و به فعالیت علمی بپردازد، در این میان، «روسیه» به عنوان کشوری است که ایستگاه‌هایی بسیار قدیمی در قاره جنوبگان دارد. یکی از ایستگاه‌های مهم، ایستگاه «نوا» است که در سه کیلومتری «ماتیری» هندوستان واقع است.
ایستگاه بعدی روسیه ایستگاه «وستوک» است که در بخش مرکزی جنوبگان احداث شده و سردترین دما در جهان در این ایستگاه ثبت شده است.
«ترکیه» نیز سفرهایی را در قالب گروه‌های تحقیقاتی و همکاری با سایر کشورهای دارنده ایستگاه به جنوبگان انجام داده است، «پاکستان» نیز کشور‌دیگری در همسایگی ایران است که تحقیقات و پژوهش‌هایی را در‌منطقه انجام داده است.
آقای دکتر به عنوان یک پژوهشگر که به جنوبگان سفر کرده است، اگر ایران بخواهد در حوزه احداث پایگاه درقطب جنوب وارد شود، در مرحله اول چه باید بکند؟
ایران می‌تواند با عضو شدن در مرکز بین المللی تحقیقات جنوبگان تقاضای احداث ایستگاه درجنوبگان را بدهد، هزینه و همچنین مراحل احداث چنین ایستگاهی در کتاب« سفر به جنوبگان، قاره یخی» که توسط پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و به قلم من به رشته تحریر درآمده است بصورت دقیق در بخش آخر کتاب عنوان شده و این سوال بررسی شده است که این اتفاق چگونه می‌تواند رخ بدهد؟ پاسخ به این سوال از آن جهت اهمیت دارد که قبل از اینکه ما در منطقه جنوبگان ایستگاهی تاسیس کنیم باید تجربیات موجود در این زمینه را به دقت بررسی کنیم. در این مورد پیشنهادی که همواره بیان کرده‌ام این است که که ما باید در ابتدا به مرکز تحقیقات جنوبگان واقع در کشور انگلیس تقاضا بدهیم‌که هر‌ساله چند محقق ایرانی، به همراه پژوهشگران کشورهای دارنده ایستگاه در قاره جنوبگان، به منطقه جنوبگان سفر کرده و تحقیقات و پژوهش‌های علمی انجام دهند.
شاید در یک بازده پنج ساله بتوان این کار را انجام داد و زمانی که تجربه کافی کسب کردیم آنگاه می‌توانیم در کنار یکی از ایستگاه‌های کشورهایی مانند هندوستان، روسیه و یا هر کشور دیگری، ایستگاه کشور خودمان را تاسیس کنیم. اما باید به این نکته اشاره کنم بخاطر شرایط سخت زیستن و زندگی در جنوبگان از منظر دمای هوا و تامین مایحتاج، احداث پایگاه کار ساده‌ای نیست و نیاز به تجربه و منابع مالی فراوانی دارد که باید توسط دولت تامین شود.
دیدگاهتان را بنویسید