در دورانی که فناوریهای نوین همه حوزههای زندگی بشری را متحول کرده است، استفاده از این فناوریها با دقت بسیار قابلتوجهشان ازسوی متخصصان محیطزیست و محیطبانان برای سرشماری حیاتوحش و فهرست بلندبالایی از خدمات دیگری که در این حوزه موردنیاز است به یک ضرورت غیرقابل انکار تبدیل شده است.
اگرچه در ایران، استفاده از چنین فناوریهایی نوپاست، بهخوبی توانسته دقت محیطبانان و درنتیجه حفاظت از محیطزیست را بالا ببرد.
در میان فناوریهای گوناگون، چند سالی است که از پهپاد (پرنده هدایتپذیر از راه دور) در سرشماری علفخواران بزرگجثه و پرندگان مهاجر استفاده میشود و بهاینترتیب، با سرشماری دقیقتر، برنامههای حفاظتی بهسمت درستتری هدایت میشود؛ البته نکته جذاب این است که این فناوریها فقط مختص سرشماری یک گونه خاص نیست، بلکه در ارزیابی اکوسیستمها و تنوع زیستی درون آنها نیز به کار میآید.
مزایای فناوریهای نوین
فناوریهای نوین به تخمین دقیق جمعیتهای حیاتوحش در طول زمان کمک کرده و سلامت آنها در اکوسیستم را رصد میکند.
با کمک این فناوریها تنوع زیستی و ترکیبهای جمعیتی را نیز میتوان رصد کرد و اولویتبندی بهتری در برنامههای حفاظت از گونهها داشت، برخی از این فناوریها مثل دوربینهای تلهای یا سنجش از راه دور، به محققان اجازه میدهد تا رفتار، الگوهای حرکتی و ترجیحات گونهها در زیستگاه را بدون مزاحمت مشاهده کرده و مخاطرات آنها در زیستگاه را بهسرعت و دقت برطرف کنند؛ بهطور مثال، بروز تلفات در یک گونه و شیوع بیماری در گلهها، هر چه سریعتر شناسایی شود، امکان مداخله بهموقع را فراهم میکند.
ازآنجاکه منابع دولتها در مدیریت زیستگاهها محدود است، استفاده از فناوری میتواند بهطور موثر این فاصلهها را کم کند، بهطوریکه همین منابع محدود، صرف زیستگاهها و گونههای آسیبپذیرتر شود.
تجربه نشان داده است که با استفاده از فناوریهایی مانند پهپادها و دوربینهای تلهای میتوان مناطق وسیعی را تحتپوشش قرار داد و دادهها را بهطور موثرتر جمعآوری کرد.
بهعبارتدیگر، فناوری، زمان و هزینههای مرتبط با نظارت بر حیاتوحش را کاهش میدهد. بسیاری از فناوریهای سرشماری حیات وحش به گونهای طراحی شدهاند که مزاحمت برای حیوانات را به حداقل برسانند و به مشاهده رفتارهای طبیعی و کاهش استرس در جمعیتهای حیاتوحش کمک کنند.
آشنایی با چند فناوری نوین رصد دنیای حیوانات
دوربینهای تلهای: استفاده از دوربینهای تلهای در دنیا به اواخر قرن ۱۹ برمیگردد، به زمانی که نشریه نشنالجئوگرافیک، اولین عکس حیاتوحش در زیستگاهش را منتشر کرد.
با گسترش صنعت عکاسی، تعداد علاقهمندان به دانستن نحوه زندگی گونهها، بدون حضور انسان نیز بیشتر شد.
در ایران دوربین تلهای در دهه ۸۰ به دست محیطبانان رسید و کمکم سازمان حفاظت محیطزیست به این نتیجه رسید که با این دوربینها حفاظت موثرتری میتواند داشته باشد.
پهپاد: انواع پهپاد (پرنده هدایتپذیر از راه دور) امکان مشاهده حیات وحش در مقیاس بسیار بزرگتر از چشم و توان انسان را بهویژه در مناطق دورافتاده یا دشوار فراهم میکند. این وسیله برای سرشماری پستانداران بزرگجثه مانند فیلها، گوزنها و بوفالوها بهترین نتیجه را تاکنون داشته است.
در ایران بعد از دوربینهای تلهای، از این پرندهها در حوزه «استفاده از فناوری نوین سرشماری» یاد میشود، کمتر از یک دهه است که از پهپاد در کنار روشهای سنتی سرشماری در ایران استفاده میشود.
ردیاب ماهوارهای: در این روش، با قراردادن فرستندههای رادیویی روی گردن حیوانات یا در پای پرندگان، رفتار یک حیوان رصد میشود. در ایران برای چند گونه، از جمله یوزپلنگ، پلنگ، درنای سیبری (آرزو) و گور ایرانی استفاده شده است.
استفاده از تصاویر ماهوارهای و GIS (سیستمهای اطلاعات جغرافیایی): این تصاویر به پژوهشگران این امکان را میدهد که تغییرات زیستگاه را تجزیه و تحلیل کرده و توزیعهای جمعیتی حیاتوحش را پیشبینی کنند.
این فناوری برای طیف وسیعی از گونهها، بهویژه آنها که تحتتاثیر ازدسترفتن زیستگاه و تغییرات آبوهوایی قرار دارند، ارزشمند است.
نرمافزارهای سنجش صدای جانوران: در این روش، محققان با ضبط صداهای جانوری (مانند آواز پرندگان و جیرجیرکها) حضور و تنوع گونهها را ارزیابی میکنند، این روش بهویژه برای نظارت بر جمعیتهای پرندگان، دوزیستان و همچنین در مناطقی که مشاهده بصری دشوار است، مفید است.
نمونهبرداریهای ژنتیکی: جمعآوری مواد ژنتیکی (مانند مو، پر یا مدفوع) به پژوهشگران این امکان را میدهد که افراد موجود در یک جمعیت را به لحاظ ژنتیکی بررسی کنند. در دانش محیطزیست، تنوع ژنتیکی بسیار مهمتر از تعداد جمعیت در یک گونه است. تنوع ژنتیکی بقای یک گونه را تضمین میکند و از مشکلات ناشی از درونآمیزی میکاهد.
از کنجکاوی تا حمله
حضور انسان در طبیعت برای حیاتوحش بسیار استرسزاست. حیوانات با بویایی، شنوایی و بینایی حضور انسان را در زیستگاه خود شناسایی میکنند و در اغلب موارد، فرار را بر قرار و مواجهه با انسان ترجیح میدهند.
مزیت استفاده از فناوری در کاهش حضور انسان در زیستگاههای بکر بسیار زیاد است ولی از سوی دیگر، استفاده زیاد از فناوری نیز آسیبهای خاص خود را دارد. حیوانات طیف وسیعی از رفتارها را در مواجهه با ابزارهای سرشماری، از جمله پهپادها از خود نشان میدهند.
برخی از گونهها ممکن است نسبتبه هواپیماهای بدون سرنشین، کنجکاوی نشان دهند؛ برای مثال، پرندگان ممکن است برای بررسی صدا یا حرکت، نزدیکتر به پرنده مکانیکی پرواز کنند، درحالیکه علفخوارانی مانند مرال و کل، بز واکنششان مانند دیدن یک پرنده معمولی باشد؛ البته این موضوع به جثه و صدای پهپاد هم بستگی دارد.
برخی پرندگان، پهپادها را بهعنوان یک تهدید بالقوه درک میکنند و ممکن است فرار را بر قرار ترجیح دهند؛ درمقابل، برخی پرندگان مثل پرندگان شکاری یا دسته بزرگ پرندگان، ممکن است به پهپاد حمله کنند.
اختلال در رفتارهای طبیعی حیوانات در مواجهه با پهپادها، طبیعی است. برخی پرندگان با شنیدن صدای کوادکوپترها لانه خود را رها میکنند و این در فصل زادآوری میتواند منجر به کاهش موفقیت در تولیدمثل شود. دیده شده که برخی حیوانات استراتژیهای جستوجوی غذا در زیستگاه خود را در پاسخ به فعالیت هواپیماهای بدون سرنشین تغییر دادهاند.
در برخی مطالعات روی پرندگان مهاجر، مشاهده شده استفاده از فناوریهای نوین، بهویژه پهپاد، مسیرهای مهاجرت را تغییر داده و آنها را در معرض مخاطرات ازجمله شکارچیان قرار داده است؛ درنتیجه، استفاده از فناوری باید بهشدت حسابشده و دقیق باشد.
برخی تحقیقات نشان داده که قرارگرفتن طولانیمدت در معرض هواپیماهای بدون سرنشین، میتواند منجر به استرس در حیاتوحش شود و ضربان قلب گونهها را در درازمدت زیاد کند؛ البته برخی گونهها مثل سنجابها و کبوترها در مواجهه مکرر با پهپاد و سازگاری با زندگی شهری، به نوعی حساسیت کمتری نشان میدهند و آن را بهعنوان بخشی عادی از محیط خود در نظر میگیرند.
حمله زاغها به پرندههای سفید
در ایران استفاده از فناوری پهپاد در سرشماری حیاتوحش و مقابله با متخلفان رو به افزایش است.
احمد دباغیان از کارشناسان محیطزیست و از نخستین کسانی است که از پهپاد برای سرشماریاستفاده کرده است.
او معتقد است که استفاده از پهپاد، اگرچه جای محیطبان را نخواهد گرفت، کیفیت حفاظت را بهمراتب بالا خواهد برد.
سرشماری حیاتوحش برای انواع گونهها انجام میشود ولی استفاده از پرندههای سبک برای گونههای بزرگجثه مانند کل و بز، قوچ و میش، مرال و… کاربردهای فراوانی دارد.
در گذشته، سرشماری علفخواران بهصورت مستقیم و خطی انجام میشد و هنوز هم همین روش در بیشتر زیستگاهها رواج دارد. در این روش، گروههایی متشکل از محیطبانان، همیاران، دانشجویان، خبرنگاران و… با مشاهده مستقیم و عکاسی در سر درهها و آبریزهایی که با هم تلاقی ندارند، سرشماری میکنند. مسیر همه گروهها با GPS نقطهزنی میشود و درنهایت گروههای همجوار، گلههای مشاهده شده را با یکدیگر چک و آمارها جمعبندی میشود.
چند سالی است که در کنار روشهای سنتی از پرندگان فوقسبک که مدلهای مختلف آن را دُرُند، پهپاد و کوادکوپتر هم میگویند استفاده میشود.
عکاسی از ۱۰ تا ۱۰۰ کیلومتر
احمد دباغیان درباره این روش میگوید: هنوز تعداد پهپادها و کسانی که بتوانند با آنها کار کنند کم است؛ درنتیجه روشهای قدیمی همچنان استفاده میشود. پهپادها بسته به قابلیتهایی که دارند، از مناطق پیکسلبندیشده و وسیع عکسبرداری میکنند؛ مثلاً به دستگاه برنامه میدهند که ۱۰ تا ۱۰۰ کیلومترمربع را در زمان مشخص عکاسی کند. هر چه فناوری بهروزتر باشد، درصد خطای انسانی در سرشماری پایینتر میآید. تاکنون در استانهای مختلف از این فناوری در پارکهای ملی که حیاتوحش حیوانات بزرگجثه دارند، مثل پارک ملی گلستان، پارک ملی کویر، توران، تنگ صیاد و… استفاده شده است.
او درباره مزایای استفاده از پهپاد میگوید: در این روش، نیروهای درگیر سرشماری بسیار کمتری استفاده میشود و درنتیجه، فرصت تخلف از شکارچیانی که از کمتعداد بودن محیطبانان سو استفاده میکنند، گرفته میشود.
در روشهای قدیمی، حیاتوحش در اصطلاح محیطبانان، بیشتر رم میخورند و استرس محیطی بیشتری به آنها وارد میشود و هرچه تعداد افراد هم بیشتر شود، احتمال خطا هم بیشتر میشود.
در این روشها، سرشماری برخی مناطق بهدلیل وسعت بالای منطقه، بین دو تا هفت روز طول میکشد و از آنجا که پای حیاتوحش را نمیتوان بست، نمیتوان به آمارهای چندروزه اعتماد کرد اما با تصویربرداری هوایی، هم نیروی انسانی کمتری به منطقه میرود و هم میزان خطا کم و کمتر میشود.
این کارشناس حیاتوحش درباره ویژگیهای پهپاد موردنیاز برای سرشماری حیاتوحش میگوید: این پهپاد ویژگیهای خاصی دارد، مثلاً باید در برابر شدت باد استاتیک و دینامیک حداقل ۲۵ کیلومتر در ساعت، مقاوم باشد و حداقل بتواند پنج کیلومتر از محیطبان فاصله بگیرد؛ البته مدلهای اینچنینی گران هستند.
هیجان ملاقات با حیاتوحش از فاصله ۴ متری
او درباره تجربه سرشماری از حیاتوحش با پهپاد میگوید: دیدن حیاتوحش از فاصله ۵-۴ متری بسیار هیجانانگیز است که در مشاهده مستقیم بسیار نادر است اما با پهپاد میتوان به آنها نزدیک شد؛ البته این کار فوت و فن خاص خود را دارد. یکبار در عملیات رهاسازی پلنگ توانستیم از فاصله نزدیک رفتار پلنگ را پس از رهایی رصد کنیم. پلنگ مستقیم به دوربین نگاه و شاید پیش خود فکر میکرد چه جور غذایی هستیم؟
یکبار هم پهپادمان در پارک ملی گلستان، به دسته زاغها رسید و آنها هم ترسیدند و به پهپاد حمله کردند، پهپاد زمین افتاد و دو تا از بالهایش شکست.
پهپادهای سفیدرنگ در حیاتوحش حساسیت ایجاد میکنند اما پهپادهای سیاهرنگ کمتر جلب توجه میکنند و با آنها میتوان حتی تا ۵-۴ متری به پرندگان نیز نزدیک شد؛ هرچند بهتر است برای کاهش استرس به حیوان زیاد نزدیک آنها نشد. پهپادهای جدید همچنین صدای کمی دارند که مثل صدای زنبور است و این برای نزدیک شدن به حیاتوحش ضروری است. استفاده از پهپاد و هر فناوری دیگری برای حفاظت محیطزیست بسیار موثر است.
دیدگاهتان را بنویسید